Cymru Mewn 50 Cerdd

By Cyhoeddiadau Barddas

A collection of 50 poems to 50 special places in Wales - from Anglesey to Monmouthshire - with an introduction to all the poems by the editor Alan Llwyd, and charming colour images by the photographer Iestyn Hughes.

• Language: Cymraeg
• Publisher: Cyhoeddiadau Barddas
• Release date: Jun 14, 2022
• ISBN: 9781911584704

Book preview

Golygwyd gan Alan Llwyd

Lluniau gan Iestyn Hughes

Cyhoeddiadau Barddas

ⓗ Alan Llwyd / Cyhoeddiadau Barddas ⓒ

ⓗ y cerddi: y beirdd a’r gweisg ⓒ

ⓗ Ffotograffiaeth: Iestyn Hughes ⓒ

Argraffiad cyntaf: 2021

ISBN: 978-1-911584-70-4

Cedwir pob hawl. Ni chaniateir atgynhyrchu unrhyw ran o’r cyhoeddiad hwn na’i gadw mewn cyfundrefn adferadwy na’i drosglwyddo mewn unrhyw ddull na thrwy unrhyw gyfrwng electronig, tâp magnetig, mecanyddol, ffotocopïo, recordio, nac fel arall, heb ganiatâd ymlaen llaw gan y cyhoeddwr, Cyhoeddiadau Barddas.

Dymuna’r cyhoeddwr ddiolch i’r beirdd a pherchnogion hawlfraint y cerddi, ynghyd â’u cyhoeddwyr, am eu caniatâd i’w hatgynhyrchu yn y gyfrol hon. Er pob ymdrech i geisio cysylltu, methwyd dod o hyd i rai perchnogion hawlfraint ac ymddiheurwn am hynny. Ceir rhestr o gydnabyddiaethau ar ddiwedd y gyfrol. Diolch hefyd i Cadw ac i Ymddiriedolaeth Genedlaethol Cymru am bob cymorth, a hefyd i berchnogion Melin Llynon (cerdd 1) a’r Cadno (cerdd 41).

Cyhoeddwyd gan Gyhoeddiadau Barddas

www.barddas.cymru

Mae’r cyhoeddwr yn cydnabod cefnogaeth ariannol Cyngor Llyfrau Cymru.

Y darlun clawr a’r dyluniad: Dylunio GraffEG.

Trosiad i e-lyfr: Almon.

Diolchiadau

Comisiwn gan Gyngor Llyfrau Cymru a Gwasg Gomer oedd y gyfrol hon yn wreiddiol, a thrwy reolwr cyhoeddiadau Gwasg Gomer ar y pryd, Meirion Davies, y daeth y comisiwn. Pan benderfynodd Gwasg Gomer roi’r gorau i gyhoeddi llyfrau, trosglwyddwyd y gwaith i Gyhoeddiadau Barddas. Diolch, fodd bynnag, i Meirion am fraenaru’r tir ar gyfer y gyfrol. Dymunaf ddiolch i Alaw Mai Edwards am bob cymorth a gefais ganddi ar hyd y daith, ac am bob awgrym a chyngor hefyd. Diolch yn ogystal i’r ffotograffydd, Iestyn Hughes, am y lluniau bendigedig ac i gwmni Dylunio GraffEG, am y gwaith gwych ar y gyfrol.

Alan Llwyd

Rhagair

Amser a lle. Mae pawb ohonom yn byw mewn lle (neu leoedd) arbennig ar amser (neu amseroedd) arbennig. Ac mae lleoedd yn newid drwy’r amser. Erydir rhannau o’n harfordiroedd yn gyson, gan newid ffurf a natur yr arfordiroedd hynny; dymchwelir hen dai, codir tai newydd; troir capel yn archfarchnad a safle hen ffatri yn faes parcio. Mae lle yn newid o fewn amser ac mae amser yn newid o fewn lle. ‘Old houses were scaffolding once and workmen whistling,’ meddai T. E. Hulme yn ei gerdd un-llinell enwog. Ond nid pobol yn unig sy’n gweddnewid lleoedd. Mae’r tymhorau hefyd yn eu gweddnewid. Y mae i bob lle dair elfen: yr elfen ddaearyddol, yr elfen hanesyddol a’r elfen lenyddol. Yr elfennau hyn sy’n rhoi i bob lle ei natur unigryw ei hun, ei awyrgylch a’i arwyddocâd arbennig, ei hunaniaeth a’i arwahanrwydd. Lleoliad lle yw ei ddaearyddiaeth; hanes a chwedloniaeth lle yw’r elfen hanesyddol honno sy’n rhoi nod arwahanrwydd ar bob lle; a’r hyn a ysgrifennwyd am leoedd yw’r elfen lenyddol sy’n rhan o hunaniaeth lleoedd. Dyna i ni Bantycelyn William Williams, Rhosgadfan Kate Roberts, Rhyd-ddu T. H. Parry-Williams, Ynys Môn Goronwy, Llanbryn-mair Iorwerth C. Peate, Preseli Waldo, yr Allt-wen a Phontardawe Gwenallt, ac yn y blaen. Bardd sy’n effro i naws ac ysbryd lle yw Bobi Jones, ac iddo ef, pobol sy’n gwneud lle, nid golygfeydd nac adeiladau. Meddai yn ‘Dyffryn Dysynni’, un o gerddi’r gyfres ‘Chwythu Plwc’:

Nid pridd a cherrig, Llanfihangel Pennant,

Na’i thai hyd yn oed, er iddynt gogio felly:

Pan ddwedaf Bantycelyn ni ddwedaf le

Ychwaith. Wrth gwrdd â lleoedd clywaf enwau:

Caerfallwch, Dyfed, Gwenallt a Brynsiencyn,

Caledfryn, Tanymarian, Islwyn, Gwili.

Fy ngwynfyd i wrth hercyd tir yw yngan

Cadwyn o bobl sy’n hongian llygaid eu dydd

Yn sillau am bentrefi. Siffrydaf sawr

Eu hargraff arnom, Alun, Mynyddog, Glyndŵr

Yn edliw i ni’r adleisiau a’n cenhedlodd;

A’u lle yw’r Triawd trem ar Unwedd Cloc.

Ac felly, mi awn ar daith ddaearyddol, hanesyddol a llenyddol drwy Gymru.

Sir Fôn, lle mesuraf fawl,

Sy baradwys ysbrydawl;

Gorau gwlad dan y goron,

A gorau had yw gwŷr hon.

Siôn Brwynog o Fôn (1510–1562)

1

Llanfair-yng-Nghornwy

Derec Llwyd Morgan

Un prynhawn gwag

prin ei gast ar galendr Ebrill,

pan oedd y gwydr yn braf,

aethom,

y ddau ohonom,

yn y car

yn uwch uwch ar hyd yr ynys

nag y buasem erioed o’r blaen:

a chyrraedd,

fry yng nghern Môn,

Lanfair-yng-Nghornwy:

a gweld yno

y gaeaf a’r gwanwyn yn un,

yn un heb fod ar wahân,

yn dymor undydd tawdd

didueddiadau,

canys ar y coed

o boptu’r ffordd

yr oedd hi’n blaguro eira:

o weld, ystyriais

mai peth pentrefol, plwyfol fel hyn

yw gwyrth,

oherwydd nid oedd y tu hwnt

i benrhyndod eithriadol y lle

ddim byd mwy anghyffredin

na dibyn

yn cydymarfer â’r môr.

Cychwynnwn y daith yng ngogledd Cymru, lle sy’n ‘baradwys ysbrydawl’ yn ôl y bardd o Lanfflewyn, Siôn Brwynog. Un o’r pwyntiau mwyaf gogleddol ar y map yw Llanfair-yng-Nghornwy a phrofiad y bardd, Derec Llwyd Morgan, wrth iddo ymweld â’r lle a geir yn y gerdd hon. Mae’n cael ei swyno gan hud y lle – o arfordir gogleddol yr ynys, Hen Borth, hyd at Fynydd y Garn i’r de o’r pentref. Yng nghanol y pentref ei hun ceir eglwys wedi ei chysegru i’r Santes Fair sy’n cynnwys olion canoloesol sylweddol, ac, fel nifer o safleoedd ym Môn, mae hynafiaeth y lle yn rhoi’r teimlad cyfrin hwnnw o fod yn un â’r gorffennol.

Erbyn hyn yr wyf wedi croesi Pont Borth ugeiniau o weithiau ac wedi fy nghyfarwyddo fy hun yn o lew â byw ar yr ynys. Ac eto ambell waith mewn ambell ran ohoni byddaf yn synio fod y tir odanaf yn symud ryw ychydig o hyd ac nad wyf ar bridd sad y byd arferol hwn. Yna, yn wyllt, chwarddaf am fy mhen fy hun.

Heddiw cefais y teimlad hwn eto yn Llanfair-yng-Nghornwy. Pa le mae honno, dywedwch? Wel! Os na wyddoch am y gornel hon o Ynys Môn, am Lanrhuddlad, am Ryd-wyn, Llanfaethlu, Llanfachreth, Llanfwrog, Llanynghenedl, Bodedern, oni fuoch yno a chrwydro o’u cwmpas a mwynhau eu hawyr a’u cymdeithas, yna ni wyddoch ddim, ddim pwysig yn siŵr, am fywyd Cymru.

Bobi Jones, Crwydro Môn, 1957.

Bardd a beirniad llenyddol a aned ym mhentref Cefn-bryn-brain, sir Gaerfyrddin, yw Derec Llwyd Morgan. Bu’n ddarlithydd yn Adran y Gymraeg yng Ngholeg Prifysgol Cymru, Aberystwyth, o 1969 hyd 1975, pan ymunodd â staff Adran y Gymraeg yng Ngholeg Prifysgol Cymru, Bangor. Ym 1989 fe’i penodwyd yn Athro’r Gymraeg yng Ngholeg Prifysgol Cymru, Aberystwyth, ac ym 1995, fe’i penodwyd ef yn Brifathro’r Coleg. Y mae’n awdur nifer o lyfrau, ac yn eu plith ceir pedair cyfrol o farddoniaeth, Y Tân Melys (1966), Pryderi (1970), Gwna yn Llawen, Ŵr Ieuanc (1978), Cefn y Byd (1987) a Bardd Cwsg Arall (2021). Y mae’n byw yn sir Fôn.

Môn, y fam ynys, ynys sy’n llawn o rin a dirgelwch y gorffennol – hen gladdfeydd, hen eglwysi, hen bentrefi. Yn ei gerdd ‘Môn, Ynys’, y mae Gwyn Thomas yn sôn am y modd y mae ynysoedd, yn gyffredinol, yn apelio at ein dychymyg a’n chwilfrydedd. Maen nhw fel bydoedd ar wahân, bydoedd cudd, anhygyrch yn aml, sy’n gwarchod cyfrinachau oesol; ac y mae’r môr yntau yn gwarchod ynysoedd, gan eu hamddiffyn rhag y byd mawr, gan ddwysáu a dyfnhau’r dirgelwch. Roedd trigolion Môn eu hunain yn ymwybodol iawn o unigrwydd ac arwahanrwydd eu hynys, ac yn ymwybodol hefyd o’r hen drysorau a’r hen greiriau a geid ynddi.

Ac y mae gan y beirdd eu hynysoedd personol eu hunain, Ynys Afallon ac Ynys Enlli T. Gwynn Jones, Ynys yr Hud W. J. Gruffydd, Ynys Môn Goronwy. Pan godwyd pontydd rhwng y Tir Mawr ac Ynys Môn, roedd modd cyrraedd yr ynys yn rhwydd, a’i gorfodi i ildio’i chyfrinachau. Troes tir y gwahanrwydd yn dir cyfarwydd, ond eto, ni lwyddwyd i ddatgloi cyfrinachau’r ynys na datrys yr un dirgelwch. Yn wir, roedd yr elfen hon o ddirgelwch a dieithrwch yn hen hyd yn oed pan laniodd y Rhufeiniaid ar Ynys Môn ganrifoedd yn ôl. Dyna yw thema ‘Môn, Ynys’, gan Gwyn Thomas:

… A thros gerrynt ffyrnig y Fenai

Fe hwyliwyd o Arfon i Fôn

I geisio creu cyfathrach;

Ac, yn y man, fe godwyd pontydd

I gydio’r glannau dros ddyfroedd y gwahanrwydd.

Daeth Môn yn dir cyfarwydd –

Fe grëwyd cysylltiadau.

Pam, felly, y mae yno

O hyd – mewn mannau cyfrin –

Ryw unigrwydd, rhyw ddirgelwch

Oedd yn hen, yn hen

Pan fu i filwyr Rhufain

Ymlafnio drwy’r Fenai i Fôn

Yn amser y Derwyddon?

Ac fe gaiff Gwyn Thomas ein tywys i un o’r lleoedd mwyaf diddorol ym Môn, Din Lligwy yn ymyl Moelfre.

2

Din Lligwy

(ar ddechrau Mawrth)

Gwyn Thomas

Y tu draw y mae’r môr,

Y tu draw y mae’r glas yn treiglo,

Treiglo y tu draw, ar erchwyn y byd.

Y meini hyn.

Yma yn