Η τέχνη της ελευθερίας: και άλλα φιλοσοφικά κείμενα

By Νένος Α. Γεωργόπουλος

Με τη λέξη «ελευθερία» δεν εννοούμε την ελευθερία ως μια καθολική πρακτική. Η ελευθερία δεν συνιστά σημείο αναφοράς ή προέλευσης, όπως στον Rousseau. Ούτε εννοούμε την ελευθερία ως μια κατάσταση την οποία αναμένουμε να πραγματοποιηθεί, όπως στον Hegel, ή προς την οποία πασχίζουμε να φτάσουμε, όπως στον Marx και τον Marcuse. Ούτε η ελευθερία νοείται ως η ουσία του ανθρώπου, όπως στον Sartre. Και βέβαια δεν νοείται ως η φυσική ελευθερία των πολιτών, η οποία προστατεύεται από τους τυχόν εξαναγκασμούς του κράτους, όπως στην ιδεολογία του Φιλελευθερισμού. Εάν κατανοήσουμε ποιους μας έχει κάνει η ιστορία να είμαστε, και συνειδητοποιήσουμε ότι στην πραγματικότητα δεν είμαστε αυτοί, τότε αντιμετωπίζουμε τη δυνατότητα να είμαστε αλλιώς. Η αρχική αυτή κατανόηση σηματοδοτεί τη στιγμή της ελευθερίας. Η εξερεύνηση των δυνατοτήτων που ενδεχομένως ανοίγονται με αυτήν την αναγνώριση, συνιστά την τέχνη της ελευθερίας που έχουμε στο νου. Η άσκηση αυτής της τέχνης προσφέρει, εκτός των άλλων, δυνατότητες απελευθέρωσης του σύγχρονου ανθρώπου από τον κίνδυνο που, σύμφωνα με τον Heidegger, ταυτίζεται με την επικυριαρχία της τεχνικής. Σε διαφορετικό πλαίσιο, υποστηρίζεται ότι η ελευθερία ως αξία, έκανε την εμφάνισή της για πρώτη φορά στην αρχαία Ελλάδα. Ήταν οι αρχαίες Ελληνίδες οι οποίες, μέσα από τα βιώματά τους, απέκτησαν πλήρη επίγνωση της δουλείας, η οποία ήταν τότε και παραμένει η γενεσιουργός αιτία της ελευθερίας ως ύψιστη προσωπική αξία.

• Language: Ελληνικά
• Publisher: Papazisis Publishers
• Release date: Jun 3, 2024
• ISBN: 9789600242140

Book preview

9789600242140_Cover.jpeg

Η ΤΕΧΝΗ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ

ΚΑΙ ΑΛΛΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

ΣΕΙΡΑ: ΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΜΕΛΕΤΕΣ

ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΣΕΙΡΑΣ: Δημήτρης Ν. Λαμπρέλλης

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΖΗΣΗ ΑΕΒΕ

Η τέχνη της ελευθερίας και άλλα φιλοσοφικά κείμενα

Νένος Α. Γεωργόπουλος

ISBN: 978-960-02-4214-0

---

Απαγορεύεται η μερική ή ολική αναδημοσίευση του έργου αυτού, καθώς και η αναπαραγωγή του με οποιοδήποτε μέσο χωρίς σχετική άδεια του Εκδότη.

Ελευθερία

Φαντασία

Παρρησία

Πολιτεία

Τραγωδία

Τεχνολογία

Φιλοσοφία

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

1.   Η Τέχνη της Ελευθερίας

2.   Τα Πολιτικά της Ελευθερίας

3.   Οι Πηγές της Ελευθερίας

4.   Η Ελευθερία του Φιλελευθερισμού

5.   Τεχνολογία και Απελευθέρωση

6.   Η Ελευθερία της Φαντασίας

7.   Παρρησία: Το Παράδοξο της Δημοκρατίας

8.   Η Ανατρεπτικότητα της Τέχνης

9.   Η Τραγωδία ως Τέχνη και η Τέχνη ως Τραγωδία

10. Η Πολιτεία του Πλάτωνος και οι Πολιτείες του Αριστοφάνη

11. Η Φιλοσοφία και ο Ηράκλειτος

Η Τέχνη της Ελευθερίας

-1-

Η ΤΈΧΝΗ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΊΑΣ

Ι

Οι ορισμοί που έχουν δώσει οι διάφοροι φιλόσοφοι για τον άνθρωπο διαφέρουν δραστικά μεταξύ τους. Ωστόσο η προσέγγιση είναι η ίδια. Είτε ο άνθρωπος ορίζεται ως πολιτικό ον, ή ως νους με σώμα, ή ως χρήστης εργαλείων ή συμβόλων, απομονώνεται ένα σημαντικό στοιχείο του ανθρώπου το οποίο ταυτίζεται με την ουσία του. Κάθε ένας από εμάς θεωρείται να συνιστά ένα παράδειγμα, μια περίπτωση, αυτού του στοιχείου. Ορισμοί αυτού του είδους σίγουρα συλλαμβάνουν κάτι σχετικά με αυτό που είμαστε. H συνείδηση, ή η αυτοσυνείδηση (Descartes), όντως αποτελεί ένα σημαντικό στοιχείο του ανθρώπου. Όντως είμαστε χρήστες συμβόλων (Kenneth Βurke). Το πρόβλημα όμως είναι ότι οι ορισμοί των φιλοσόφων για τον άνθρωπο επικεντρώνονται κάθε φορά σε γενικά χαρακτηριστικά της ανθρώπινης ύπαρξης.

Ωστόσο, δεν είμαστε απλώς ατομικές περιπτώσεις μιας καθολικής ανθρώπινης φύσης.

Αν θέλουμε να μάθουμε ποιοι είμαστε δεν αρκεί να αναφερθούμε στα γενικά χαρακτηριστικά του ανθρώπου. Πρέπει επίσης και κυρίως να λάβουμε υπόψη τον κόσμο στον οποίο οικούμε. Όπως θα προκύψει, είναι αυτός ο κόσμος, με όλες τις ιδιαιτερότητές του, που με κάνει να είμαι, που μας κάνει να είμαστε αυτοί που είμαστε.

Όπως όλοι γνωρίζουμε, ο κόσμος δεν παραμένει ο ίδιος – αλλάζει. Αρχικά πρέπει να λάβουμε υπόψη τις αλλαγές αυτές, δηλαδή την ιστορία. Οτιδήποτε άλλο είναι η ιστορία, είναι επίσης το κύμα του χρόνου που μας έχει φέρει στο σημείο που βρισκόμαστε. Έχει δημιουργήσει το τοπίο όπου οικούμε. Μας βοηθά, κάθε φορά, να διαπιστώνουμε ποιοι είμαστε. Ωστόσο, κάθε φορά, η ιστορία θα μπορούσε να είναι διαφορετική. Η διαδρομή της θα μπορούσε να είναι μια άλλη. Και έτσι το σημείο στο οποίο θα μας είχε φέρει θα ήταν ένα άλλο σημείο. Σε μια τέτοια πολύ πιθανή περίπτωση εμείς θα ήμασταν, τηρουμένων των αναλογιών, διαφορετικοί από ό, τι είμαστε τώρα.

Από την οπτική αυτή, το ποιοι είμαστε δεν αφορά μόνο το τι συνιστά την ουσιαστική φύση μας όπως την έχουν ορίσει οι φιλόσοφοι. Έχει να κάνει περισσότερο με το ποιοι είμαστε τώρα. Αφορά το τι έχουμε γίνει, το τι μας έχει κάνει η ιστορία να είμαστε. Αν αφηγηθούμε αυτή τη σύνθετη ιστορία, τότε θα μπορούσαμε να αποταθούμε πιο ικανοποιητικά στην ερώτηση ποιοι είμαστε. Στην αφήγηση αυτή η ιστορία δεν έχει μια ορισμένη, καθοριστική, δομή. Δεν αναφερόμαστε σε μια ιστορία η οποία εξελίσσεται, και εξελίσσεται προς μια συγκεκριμένη κατεύθυνση και προς ένα συγκεκριμένο σκοπό – έναν καθορισμένο προορισμό που υπαγορεύεται από μια ενυπάρχουσα αρχή, όπως π.χ. αυτή της διαλεκτικής. Δεν υπάρχει καμία απόδειξη ότι ο συγκεκριμένος τρόπος με τον οποίο κινείται η ιστορία είναι κάτι το αναγκαίο. Αντίθετα, υιοθετούμε την άποψη ότι είναι κάτι το εντελώς τυχαίο, με την έννοια του απροσδιόριστου και του απρόβλεπτου. Δεν είναι αναγκαίο να είμαστε αυτοί που είμαστε. Θα μπορούσαμε να είμαστε αλλιώς. Το οποίο, κατ’ επέκταση, σημαίνει ότι δεν είναι αναγκαίο να συνεχίσουμε να είμαστε αυτό που είμαστε. Αρχικά, όμως, ποιοι είμαστε τώρα;

Κατά τον Baudrillard, είμαστε βουτηγμένοι, μέσω των μίντια, σε ένα πλαίσιο εικόνων που δημιουργεί μια εξομοίωση, μια εξομοιημένη πραγματικότητα. Η εξομοίωση αυτή μας αποπλανεί, μας γοητεύει και συνάμα μας εκμαυλίζει. Ελεγχόμαστε από την αποπλάνηση των εικόνων σε ένα παιχνίδι στο οποίο όλοι μας συμμετέχουμε. Τα μίντια, τα οποία διαπλάθουν τις απόψεις και καθορίζουν τις εμπειρίες, μας αποπλανούν κατασκευάζοντάς μας ως ψευδαίσθηση.

Κατά τον Lyotard, είμαστε αντικείμενα και φορείς καπιταλιστικών συναλλαγών. Ο Lyotard πιστεύει ότι για αρκετές δεκαετίες μέχρι πρότινος, κυριαρχούσε μια δυσπιστία ως προς τις μείζονες αφηγήσεις, όπως ο διαφωτισμός. Η δυσπιστία αυτή θα μπορούσε να ανοίξει έναν πλούσιο χώρο όπου διαφορετικές, μικρότερες, ετερόκλητες αφηγήσεις θα ευδοκιμούσαν – διάφοροι και διαφορετικοί τρόποι εμπλοκής με τη γλώσσα στα πεδία της γνώσης, της ηθικής και της αισθητικής. Αντί αυτού, ο σύγχρονος καπιταλισμός έχει γεμίσει αυτόν, τον όλο δυνητικότητα χώρο, μεταφράζοντας όλες τις αφηγήσεις με όρους συναλλαγής. Ο σύγχρονος καπιταλισμός, σύμφωνα με τον Lyotard, έχει εντάξει και αναγάγει όλους τους άλλους τρόπους σκέψης και πράξης στις δικές του παραμέτρους, αυτές της συναλλαγής.

Οι παρατηρήσεις του Lyotard και του Baudrillard είναι ακριβείς και οξυδερκείς. Το πρόβλημα, ωστόσο, είναι ότι αυτές οι προσεγγίσεις προσπαθούν να εξηγήσουν αυτό που είμαστε βάσει ενός και μοναδικού κατάστιχου. Υιοθετούν μια εκ των άνω οπτική. Είναι ακριβώς αυτό που τις επιτρέπει να αναγάγουν την περιπλοκότητα του ιστορικά διαμορφωμένου παρόντος σε ένα και μοναδικό παράγοντα – είτε αυτός είναι τα μίντια, είτε οι συναλλαγές, ή ενδεχομένως κάτι άλλο. Δεν είμαστε όμως το αποτέλεσμα μιας και μοναδικής συνιστώσας. Η ιστορία δεν μπορεί να αναχθεί σε ένα κύριο θέμα ή σε μια και μόνο διεργασία. Δεν υπάρχει ένα μοναδικό σημείο, ένα Αρχιμήδειο σημείο, από το οποίο θα ήταν δυνατό να κατανοήσουμε το ποιοι είμαστε. Ο ιστορικός μου προσδιορισμός είναι περίπλοκος. Έχω γεννηθεί σε μια συγκεκριμένη περιοχή και ενηλικιώθηκα κατά τη διάρκεια μιας συγκεκριμένης ιστορικής περιόδου. Ταυτόχρονα, ο προσδιορισμός αυτός συνίσταται σε πολλαπλές πτυχές που απορρέουν από διαφορετικές πηγές εμπειριών. Διδάσκω, έχω οικογένεια, ασχολούμαι με τη διατροφή των παιδιών μου, είμαι μέλος επιτροπών και συλλόγων, επισκέπτομαι το νοσοκομείο, τον ψυχίατρο, τον ασφαλιστή. Ήμουν μαθητής, στρατιώτης, εργάτης. Έχω φυλακισθεί. Όλες αυτές οι εμπειρίες συνεπάγονται πρακτικές κάθε μια από τις οποίες έχει τη δική της πορεία, και σε κάθε μια από τις οποίες έχω πάρει μέρος οικειοθελώς ή μη. Και βέβαια υπάρχουν νόρμες και κανόνες σχετικά με τη διδασκαλεία, την οικογένεια, την ανατροφή, τη μαθητεία, τη φυλάκιση. Αυτές οι πρακτικές και οι νόρμες που εγκαθίστανται στο εσωτερικό τους, μερικές φορές επικαλύπτονται, άλλες διασταυρώνονται, αυξάνοντας έτσι την περιπλοκότητά τους. Είναι οι συλλογικές ιστορίες αυτών των διαφορετικών πρακτικών, με τις νόρμες και τεχνικές στο εσωτερικό τους, που προσδιορίζουν αυτό που είμαστε. Σε τελική ανάλυση είμαστε τα προϊόντα αυτού του δικτύου αλληλοσυνδεόμενων πρακτικών, το οποίο δίκτυο οργανώνει το χώρο στον οποίο ζούμε. Προκειμένου να τις κατανοήσουμε και να κατανοήσουμε την ανάδυσή τους, πρέπει να σκύψουμε πάνω σ’ αυτές. Μια γενική ιστορική ανασκόπηση δεν αρκεί -- ούτε καν αναφέρεται σε αυτές τις πρακτικές. Πρέπει να στρέψουμε την προσοχή μας εκεί που ζούμε, σε όλα αυτά τα καθεστώτα των πρακτικών στα οποία συμμετέχουμε: στις διάφορες μικρές, διασκορπισμένες, φαινομενικά ασήμαντες καθημερινές πρακτικές που συνιστούν τον αιθέρα της ζωής μας.

Αυτό το έκανε περισσότερο από κάθε άλλον ο Michel Foucault, μελετώντας μερικές σημαντικές περιοχές πρακτικών σε μερικές σημαντικές περιόδους της ιστορίας. Επικεντρώθηκε όχι τόσο σε θεσμούς όσο στις λεπτομέρειες που τους στοιχειοθετούν, και τις τεχνικές που υιοθετούν. Όχι στα μεγάλα γεγονότα, αλλά στον κονιορτό των γεγονότων. Αρχικά στους κλειστούς χώρους του ασύλου, του σχολείου, του στρατώνα, του νοσοκομείου, του εργοστασίου, της φυλακής, και αργότερα στον ευρύτερο κοινωνικό χώρο, στον πληθυσμό. Και διαπίστωσε την ύπαρξη και λειτουργία τεχνικών οι οποίες, επιδρώντας πάνω μας, μας ενσταλάσουν κανόνες και νόρμες συμπεριφοράς. Τεχνικές όπως η παρατήρηση, η επιτήρηση, η εξέταση, το ερωτηματολόγιο, η αποτίμηση, οι οποίες συγκρίνουν, διαφορίζουν, ιεραρχούν, εξομοιώνουν, αποκλείουν, δημιουργώντας κατά αυτό τον τρόπο ομαλά άτομα. Οι πρακτικές και οι γνώσεις που δημιουργούνται και εξελίσσονται στο εσωτερικό τους, μέσω τεχνικών, είναι αυτό που μας καθορίζει, όχι επιβάλλοντας εξαναγκασμούς εκ των άνω, αλλά μέσω τεχνικών βάσει των οποίων σκεπτόμαστε και δρούμε. Με άλλα λόγια, οι πρακτικές διαμορφώνονται από ένα ανώνυμο κοινά αποδεκτό σώμα τεχνικών οι οποίες ρυθμίζουν και διέπουν τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε, κρίνουμε, φανταζόμαστε και δρούμε – δημιουργώντας έτσι ομαλά άτομα. Στο πλαίσιο αυτής της εξομάλυνσης, οι τεχνικές συμπεριφοράς που εφαρμόζονται συγκροτούν την ταυτότητά μας. Ο άλφα είναι εγκληματίας, ο βήτα παραβάτης, ο γάμα σχιζοφρενής, η δέλτα υστερική, το ασυμμόρφωτο παιδί, ο ανώμαλος κ.ο.κ.

Η ταυτότητά μας βέβαια είναι αυτό που μας καθορίζει ως υποκείμενα. Το να είναι κανείς υποκείμενο σημαίνει να είναι αυτοσυνείδητο ον, να έχει αυτεπίγνωση. Επιπλέον περιλαμβάνει το να εχει επιθυμίες, στόχους και πάνω απ’ όλα μια εικόνα του εαυτού του, μια αίσθηση ως προς το τι και ποιος είναι. Το υποκείμενο είναι μια αυτοσυνείδητη ταυτότητα. Το να πούμε, λοιπόν, ότι η ταυτότητα κάποιου συγκροτείται, εννοούμε ότι κάποιος συγκροτείται ως υποκείμενο: ως τρελό υποκείμενο, ως πνευματικά ισορροπημένο υποκείμενο, ως παραβατικό ή μη παραβατικό υποκείμενο, ως υγιές υποκείμενο. Με άλλα λόγια, εννοούμε ότι εγώ ή εσύ, εκείνη ή η άλλη κατασκευάζεται ως υποκείμενο, ότι η υποκειμενικότητά μας είναι ένα κατασκεύασμα, το αποτέλεσμα δηλαδή της υποκειμενοποίησης που ενυπάρχει στις πρακτικές που αναφέραμε. Πιο συγκεκριμένα, υποκειμενοποιήση είναι η διεργασία παραγωγής υποκειμένου με την έννοια πρώτον, ότι κάποιος είναι υποκείμενο κάποιου άλλου μέσω ελέγχου και εξάρτησης και δεύτερον, ότι είναι προσδεμένος στη δική του ταυτότητα μέσω συνείδησης και αυτογνωσίας.

Αυτές οι απόψεις απέχουν πολύ από τη λεγόμενη φιλοσοφία του υποκειμένου, δηλαδή τη νεότερη φιλοσοφική παράδοση που εγκαινίασε ο Descartes, καθιέρωσε ο Kant και αποκορύφωσε ο Husserl. Μια παράδοση κατά την οποία το υποκείμενο είναι κάτι το αυτοσύστατο και το σταθερό – πηγή και ταυτόχρονα συνθήκη και θεμελιωτής των ανθρωπίνων γνώσεων, εννοιών καιν αξιών. Ωστόσο, βάσει αυτών που αναφέραμε, δεν υπάρχει κάτι τέτοιο: ένα κυρίαρχο και ιδρυτικό υποκείμενο. Το υποκείμενο δεν είναι κάτι το αυτοσύστατο. Αντίθετα, γίνεται κατανοητό ως προϊόν της ιστορίας. Δεν υφίσταται δηλαδή, πριν από τις πρακτικές αλλά είναι αποτέλεσμα των τεχνικών που συνιστούν το εσωτερικό των πρακτικών που αναφέραμε. Το υποκείμενο, ο εαυτός, αυτό που είμαστε, αναδύεται μέσα από τις χαραμάδες των πρακτικών αυτών. Ο εαυτός αποτελεί το αντίστοιχο τεχνικών οι οποίες είναι εντοιχισμένες στην ιστορία των τελευταίων δυόμισι ή τριών αιώνων, και οι οποίες συνεχώς εκλεπτίζονται.

ΙΙ

Αν αυτά αληθεύουν, αν οι παρατηρήσεις του Baudrillard και του Lyotard, αλλά ιδιαίτερα και πρωτίστως του Foucault αληθεύουν, τι μπορούμε να κάνουμε; Πώς μπορούμε να ξεφύγουμε από τις συγκεκριμένες μορφές υποκειμενοποίησης που μας έχουν επιβληθεί και που έχουμε επιφέρει στον εαυτό μας; Υπάρχει τρόπος να μην είμαστε ό,τι μας έχουν κάνει να είμαστε, και ό, τι έχουμε κάνει τους εαυτούς μας να είμαστε; Να αρνηθούμε, πλέον, να είμαστε αυτό που είμαστε;

Ένας τρόπος είναι να προβληματιστούμε σχετικά με μερικές από τις όψεις της ταυτότητάς μας, με μια από τις μορφές της υποκειμενικότητάς μας. Πάντοτε υπάρχουν περιοχές συμπεριφοράς που είναι αντικείμενα προβληματοποίησης – περιοχές που είναι αβέβαιες, αμφίβολες, διφορούμενες, που απαιτούν να διερευνηθούν. Προβληματοποίηση σημαίνει η κίνηση της σκέψης με την οποία η σκέψη αποσυνδέεται από αυτό που την εγκαθιστά, και στοχάζεται πάνω σ’ αυτό. Μπορώ, για παράδειγμα, να προβληματιστώ όσον αφορά την ομαλότητα της συμπεριφοράς μου. Ο προβληματισμός αυτός θα μπορούσε να με οδηγήσει να υποψιαστώ ότι οι μορφές ομαλότητας που μου έχουν επιβληθεί από τις τεχνικές της ιατρικής, της ψυχιατρικής ή της κοινωνιολογίας που έχω υιοθετήσει, δεν αποτελούν τους μόνους δυνατούς τρόπους συμπεριφοράς.

Ένας άλλος τρόπος είναι να χρησιμοποιήσω τα ίδια εργαλεία που παρέχονται από τις μορφές υποκειμενοποίησης εναντίον των καταστάσεων που τις δημιούργησαν. Για παράδειγμα, το κεντρικό χαρακτηριστικό της νεότερης υποκειμενικότητας είναι η εγκαθίδρυση της ελευθερίας. Επαναλαμβάνεται ότι είμαστε ελεύθεροι, ότι ζούμε σε μια ελεύθερη κοινωνία κ.ο.κ. Αυτή η εγκαθίδρυση θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί έτσι ώστε να με οδηγήσει σε απρόβλεπτες καταστάσεις – στην καλλιέργεια της εκούσιας ανυποτέλειας ή της στοχαστικής απείθειας. Εάν πράγματι αυτό που είμαστε είναι συνέπεια του απροσδιόριστου και του μη-προβλέψιμου, εάν δηλαδή, οι μορφές υποκειμενικότητας διαπερνούνται από εύθραυστες γραμμές, τότε οι ίδιες αυτές γραμμές θα μας βοηθήσουν να ανοιχτεί ένας χώρος που συνιστά την προϋπόθεση για το έργο του μετασχηματισμού του εαυτού.

Εργαλείο του μετασχηματισμού του εαυτού μας είναι η κριτική σκέψη, όχι σύμφωνα με την Καντιανή, γνωσιολογική παράδοση, αλλά με την έννοια της Σωκρατικής παράδοσης. Η κριτική σκέψη ή, αν θέλετε, η κριτική φιλοσοφία ή η φιλοσοφία ως κριτική, αποτελεί το έργο της σκέψης πάνω στον εαυτό της, το οποίο έργο απελευθερώνει τη σκέψη απ’ ό, τι σκέπτεται σιωπηλά, απ’ ό,τι δηλαδή της έχουν κάνει να σκέπτεται, και της επιτρέπει να σκεφθεί αλλιώς. Οδηγεί το άτομο, το άτομο που σκέπτεται, να εκτραπεί από τον εαυτό του, να ξεστρατίσει. Αυτή η παρέκκλιση, αυτή η απομάκρυνση από τη συνήθεια, αυτό το ξεστράτισμα, αναγκαστικά συνεπάγεται μια αλλαγή στις μορφές συμπεριφοράς. Η φιλοσοφία ως κριτική κατά τη Σωκρατική παράδοση, είναι μια στοχαστική πρακτική του εαυτού η οποία, θέτοντας υπό αμφισβήτηση τις παρούσες μορφές υποκειμενοποίησης, τις μορφές με τις οποίες σκεπτόμαστε και δρούμε, είναι ικανή να μετασχηματίσει τις σχέσεις με τον εαυτό μας και με τους άλλους. Η φιλοσοφία ως κριτική επιφέρει μια «περιστροφή», ή ένα «στρέφειν» ή μια «περιαγωγή», για να χρησιμοποιήσουμε δύο λέξεις του Πλάτωνος ο οποίος εν προκειμένω, στο Έβδομο Βιβλίο της Πολιτείας, γράφει ως μέλος της Σωκρατικής παράδοσης. Μια περιστροφή που στην ουσία, θα λέγαμε εμείς, είναι μια συνεχής μετάλλαξη, μια μετάλλαξη ο μόνος σκοπός της οποίας βρίσκεται στο πεδίο των δυνατοτήτων. Ένα πεδίο ελευθερίας που ανοίγει μέσω της αποϋποκειμενοποίησής μας.

Η φιλοσοφία ως κριτική κατά τη Σωκρατική παράδοση είναι ένα σημαντικό εργαλείο για την αυτομεταμόρφωση, την αναδιάπλαση του εαυτού, ικανή να συμβάλλει στο να λύσουμε τους κόμπους της ταυτότητάς μας. Βέβαια, δεν είναι δυνατόν να λύσουμε τους κόμπους με την απόλυτη έννοια. Ο Althusser είχε δίκιο: είναι αδύνατον να εξαλείψουμε την ίδια την υποκειμενικότητά μας, την υποκειμενικότητα αυτήν καθεαυτή. Το οποίο σημαίνει ότι δεν μπορούμε να δημιουργήσουμε τον εαυτό μας από το τίποτε. Ούτε ωστόσο μπορούμε να γίνουμε οτιδήποτε, όπως συνηγορεί ακόμη και ο Sartre. Η αναγνώριση του τρόπου με τον οποίο η ιστορία μας έχει φέρει εδώ, δεν εξαλείφει την ίδια την ιστορία. Δεν εξαλείφει το πλαίσιο όπου λαμβάνουν χώρα οι αποφάσεις μας, ούτε εξαλείφει τους εξαναγκασμούς που το πλαίσιο αυτό επιβάλει. Ωστόσο, η περιπλοκότητα της ιστορικής μας κληρονομιάς μας επιτρέπει να θέσουμε υπό αμφισβήτηση μερικές περιοχές της ζωής μας, όχι όλες ταυτόχρονα. Είναι αδύνατον να τοποθετηθούμε έξω από την ιστορικότητά μας, να πηδήξουμε έξω από τον εαυτό μας και να επιλέξουμε τη ζωή μας από μια πλεονεκτική θέση εκτός του ιστορικού μας πλαισίου. Το να εκστρατήσω από τον εαυτό μου δε σημαίνει να δημιουργήσω τον εαυτό μου από το μηδέν και εξ ολοκλήρου. Σημαίνει να πειραματιστώ σχετικά με το ποιος μπορεί να είμαι.

ΙΙΙ

Αυτό που χαρακτηρίζει τον πειραματισμό μου είναι η εξερευνητική και προσωρινή του φύση. Όταν πειραματιζόμαστε το κάνουμε με την επίγνωση ότι είτε μπορούμε να αποτύχουμε, ή να επιτύχουμε, ή να ανακαλύψουμε ότι το μόνο που έχουμε επιτύχει είναι στην πραγματικότητα μια άλλη μορφή υποκειμενοποίησης. Έτσι πρέπει να είμαστε προσεκτικοί. Πρέπει να μπορέσουμε να μετατρέψουμε τον