Δημοκρατικά Τάγματα: Οι "πραιτωριανοί" της Β΄ Ελληνικής Δημοκρατίας 1923-1926

By Ιωάννης Β. Δασκαρόλης

Το βιβλίο "Δημοκρατικά Τάγματα - οι πραιτωριανοί της Β' Ελληνικής Δημοκρατίας" είναι ένα ιστορικό-πολιτικό θρίλερ που εκτυλίσσεται στην Ελλάδα της δυστυχίας και της προσφυγιάς την επόμενη ημέρα της Μικρασιατικής καταστροφής. Για πρώτη φορά παρουσιάζεται στην ελληνική ιστοριογραφία η ίδρυση και η εξέλιξη των Δημοκρατικών Ταγμάτων, ο τρόπος στρατολόγησης των οπλιτών τους, το κόστος λειτουργίας τους, η συμμετοχή τους στα διάφορα στρατιωτικά κινήματα της εποχής, στην εισβολή στη Βουλγαρία το 1925 και στην καταδίωξη των δραστών της ληστείας της Πέτρας.
Επίσης για πρώτη φορά παρουσιάζεται με λεπτομέρειες η ίδρυση των Κυνηγών από τον Κονδύλη και η ένταξή τους στα Δημοκρατικά Τάγματα, ενώ εκτίθενται αντικειμενικά και έγκυρα τα πρωτοφανή γεγονότα της 9ης Σεπτεμβρίου με βάση νέες πληροφορίες από αρχειακό υλικό και τον Τύπο της εποχής. Τέλος, γίνεται μια σύντομη αναφορά στα Τάγματα Ασφαλείας της Κατοχής, που συνδέονται για πρώτη φορά ευθέως με τα μεσοπολεμικά Δημοκρατικά Τάγματα.

• Language: Ελληνικά
• Publisher: Papazisis Publishers
• Release date: Feb 20, 2024
• ISBN: 9789600241839

Book preview

ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΑ ΤΑΓΜΑΤΑ

Οι «Πραιτωριανοί» της Β΄ Ελληνικής Δημοκρατίας

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΖΗΣΗ ΑΕΒΕ

Ιωάννης Β. Δασκαρόλης

Δημοκρατικά Τάγματα

Οι «Πραιτωριανοί» της Β΄ Ελληνικής Δημοκρατίας

Επιμέλεια κειμένου: Νίκος Νικολούδης

Διόρθωση κειμένου: Τέτη Παλαιοθοδώρου

ΙSBN: 978-960-02-4183-9

Copyright © 2024:          Εκδόσεις Παπαζήση Α.Ε.Β.Ε.

Νικηταρά 2, & Εμμ. Μπενάκη, 106 78 Αθήνα

Τηλ.: 210 38.22.496, 210-38.38.020

Fax: [phone]

site: www.papazisi.gr • e-mail: [e-mail]

Απαγορεύεται η μερική ή ολική αναδημοσίευση του έργου αυτού, καθώς και η αναπαραγωγή του με οποιοδήποτε μέσο χωρίς σχετική άδεια του εκδότη.

Για τη Γιάννα,

τον Βασίλη,

και τη Μαρία-Κωνσταντίνα…

* Σημείωση επί του τίτλου: Ο όρος «Β΄ Ελληνική Δημοκρατία» έχει δημιουργηθεί εκ των υστέρων και χρησιμοποιείται από μικρό τμήμα της βιβλιογραφίας. Ο πολιτειακός τίτλος που υιοθέτησε το κράτος το 1924, μετά την πτώση της Βασιλείας, ήταν «Ελληνική Πολιτεία». Η χρήση του πρώτου όρου στην παρούσα μελέτη έγινε με πρόθεση να μη δημιουργηθεί σύγχυση στον αναγνώστη.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η Επανάσταση του 1922, η πρώτη πιλοτική ίδρυση των Δημοκρατικών Ταγμάτων και η δίκη των Έξι

1.Η Μικρασιατική Καταστροφή και οι συνωμοσίες για την κατάληψη της εξουσίας

2.Η κατάσταση στην Αθήνα μετά την κατάρρευση του μετώπου και η τελική επικράτηση των κινηματιών (28 Αυγούστου-15 Σεπτεμβρίου 1922)

3.Οι πολιτικές συνέπειες της επικράτησης της Επανάστασης του 1922 (29 Σεπτεμβρίου-17 Οκτωβρίου 1922)

4.Η πιλοτική οργάνωση των Δημοκρατικών Ταγμάτων κατά την επανάσταση των Πλαστήρα - Γονατά (1922-1923)

5.Η δίκη και η εκτέλεση των Έξι (31 Οκτωβρίου-15 Νοεμβρίου 1922)

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

Το κίνημα Γαργαλίδη - Λεοναρδόπουλου και η συμμετοχή των Δημοκρατικών Ταγμάτων στην κατάπνιξή του (Αύγουστος-Οκτώβριος 1923)

1.Οι εσωτερικές πολιτικές εξελίξεις που οδήγησαν στο κίνημα Γαργαλίδη - Λεοναρδόπουλου (Αύγουστος-Οκτώβριος 1923)

2.Η ίδρυση, η δομή, οι σκοποί του Στρατιωτικού Συνδέσμου και η σχέση του με τα Δημοκρατικά Τάγματα (1923-1924)

3.Το κίνημα Γαργαλίδη - Λεοναρδόπουλου και η αποτυχία του (22-28 Οκτωβρίου 1923)

4.Η συμμετοχή των Δημοκρατικών Ταγμάτων (Τάγματος Φρουράς Θεσσαλονίκης και Ανεξάρτητου Τάγματος Λέσβου) στην καταστολή του κινήματος Γαργαλίδη - Λεοναρδόπουλου

5.Η εκκαθάριση του κινήματος και οι επιπτώσεις της στην πολιτική ζωή της χώρας

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ

Το αιματηρό αντιβενιζελικό συλλαλητήριο της 9ης Δεκεμβρίου 1923 και η αναγκαστική φυγή του Βασιλιά (Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1923)

1.Η πολιτική κρίση για το πολιτειακό οξύνεται (31 Οκτωβρίου-20 Νοεμβρίου 1923)

2.Ο αντιβενιζελισμός μετά την καταστροφή του 1922

3.Το αιματηρό αντιβενιζελικό συλλαλητήριο της 9ης Δεκεμβρίου 1923

4.Ο βενιζελισμός, οι εκλογές της 16ης Δεκεμβρίου 1923 και η αναγκαστική αναχώρηση του Βασιλιά

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ

Άνοδος του Βενιζέλου και άδοξη πτώση του, άνοδος του Καφαντάρη και η ενίσχυση των Δημοκρατικών Ταγμάτων με τον Νόμο 3059 (Ιανουάριος-Φεβρουάριος 1924)

1.Η Δ΄ Εθνοσυνέλευση, ο σχηματισμός της κυβέρνησης Βενιζέλου και η πτώση της (2 Ιανουαρίου-4 Φεβρουαρίου 1924)

2.Η κυβέρνηση Γεωργίου Καφαντάρη και οι πολιτικοί ελιγμοί του Βενιζέλου (6-27 Φεβρουαρίου 1924)

3.Η στρατιωτική κινητοποίηση του βενιζελισμού στην Αθήνα (3-20 Φεβρουαρίου 1924)

4.Η ενίσχυση των Δημοκρατικών Ταγμάτων από την κυβέρνηση Καφαντάρη με τον Νόμο 3059 (9 Φεβρουαρίου-1 Μαρτίου 1924)

5.Πρόσφυγες και Δημοκρατικά Τάγματα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

Άνοδος του Παπαναστασίου και ανακήρυξη της Αβασίλευτης Δημοκρατίας (Μάρτιος-Μάιος 1924)

1.Νέο προνουντσιαμέντο του Στρατού και πτώση της κυβέρνησης Καφαντάρη (23 Φεβρουαρίου-8 Μαρτίου 1924)

2.Μια αναφορά στον Βενιζέλο για την περίοδο 1922-1926

3.Η κυβέρνηση Παπαναστασίου και η ανακήρυξη της Β΄ Ελληνικής Δημοκρατίας (11 Μαρτίου-25 Μαρτίου 1924)

4.Ο ρόλος του Στρατού στο επικυρωτικό δημοψήφισμα και η ανακήρυξη της Β΄ Ελληνικής Δημοκρατίας (25 Μαρτίου-13 Απριλίου 1924)

5.Η κρίση και η εσωστρέφεια του αντιβενιζελισμού μετά το δημοψήφισμα

6.Μια κρίση για την πολιτειακή μεταβολή

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ

Εκ νέου άνοδος της στρατοκρατίας και η εδραίωση των Δημοκρατικών Ταγμάτων – Κίνημα στο Ναυτικό (1η Μαΐου-18 Ιουλίου 1924)

1.Η κυβέρνηση Παπαναστασίου αποσταθεροποιείται – Η εκ νέου στροφή προς τον στρατιωτικό παράγοντα (1η Μαΐου-19 Ιουλίου 1924)

2.Το έργο της επιτροπής Οικονομιών υπό τον Αθανάσιο Ευταξία (Μάιος-Νοέμβριος 1924)

3.Η εκ νέου στροφή του Παπαναστασίου προς τον αυταρχισμό και τη στρατοκρατία

4.Τα Δημοκρατικά Τάγματα και η καταπολέμηση της ληστείας (Απρίλιος-Ιούνιος 1924)

5.Η ιδεολογία των οπλιτών των Δημοκρατικών Ταγμάτων και άλλες πληροφορίες

6.Η εκδήλωση της μεγάλης κρίσης στο ναυτικό και η κυβέρνηση Παπαναστασίου (24 Ιουνίου-18 Ιουλίου 1924)

7.Η ενίσχυση των Δημοκρατικών Ταγμάτων επί κυβερνήσεως Παπαναστασίου και η οριστική τους μετονομασία (30 Ιουνίου-17 Ιουλίου 1924)

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ

Τα Δημοκρατικά Τάγματα επιτίθενται στον αντιπολιτευόμενο Τύπο – Πτώση Παπαναστασίου, κυβέρνηση «θερινών διακοπών» (17 Ιουλίου-1 Οκτωβρίου 1924)

1.Τα αιματηρά επεισόδια της Θεσσαλονίκης και τα Δημοκρατικά Τάγματα (17-18 Ιουλίου 1924)

2.Οι πολιτικές προεκτάσεις των επεισοδίων της Θεσσαλονίκης - Πτώση της κυβέρνησης Παπαναστασίου (18-19 Ιουλίου 1924)

3.Τα δύο επικριτικά δημοσιεύματα της γαλλόφωνης εβραϊκής εφημερίδας Information για τα Δημοκρατικά Τάγματα και οι ποινικές διώξεις εναντίον της

4.Ο σχηματισμός της κυβέρνησης Σοφούλη, η κορύφωση της κρίσης στο Ναυτικό και το κίνημα Κολιαλέξη (24 Ιουλίου-21 Αυγούστου 1924)

5.Η αναίμακτη καταστολή του κινήματος στο Ναυτικό (22-23 Αυγούστου 1924)

6.Ένα ακόμη πρωτόκολλο προς υπογραφή…

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ

Άνοδος του Μιχαλακόπουλου, το κίνημα Λούφα και τα Δημοκρατικά Τάγματα (1 Οκτωβρίου-31 Δεκεμβρίου 1924)

1.Ο σχηματισμός της κυβέρνησης Μιχαλακόπουλου και οι δυσκολίες διακυβέρνησης (15 Οκτωβρίου 1924)

2.Ο Στρατός την περίοδο 1924-1925

3.Τα Δημοκρατικά Τάγματα κατά την περίοδο των κυβερνήσεων Σοφούλη και Μιχαλακόπουλου

4.Η καταστολή φοιτητικού συλλαλητηρίου από τα Δημοκρατικά Τάγματα (3 Νοεμβρίου 1924)

5.Το κίνημα Χ. Λούφα και τα Δημοκρατικά Τάγματα (19 Νοεμβρίου 1924)

6.Η εκκαθάριση του κινήματος

7.Η δίκη των κινηματιών (21-24 Δεκεμβρίου 1924)

8.Η έκρυθμη κατάσταση στο Ναυτικό και το σχέδιο για τη δημιουργία Ναυτικών Ταγμάτων στο πρότυπο των Δημοκρατικών (Αύγουστος 1924-Ιούνιος 1925)

9.Τα Δημοκρατικά Τάγματα διαλύουν συλλαλητήριο του ΚΚΕ κατά των φόρων και της αλλαγής του ενοικιοστασίου (28 Δεκεμβρίου 1924)

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ

Η άνοδος του Πάγκαλου και τα Δημοκρατικά Τάγματα (Ιανουάριος-Ιούνιος 1925)

1.Η κυβέρνηση Μιχαλακοπούλου και οι εσωτερικές δυσκολίες διακυβέρνησης (Ιανουάριος-Μάιος 1925)

2.Το αιματηρό επεισόδιο με στρατιώτες των Δημοκρατικών Ταγμάτων στη Θεσσαλονίκη (2 Απριλίου 1925)

3.Η δημιουργία των Ταγμάτων Κυνηγών από τον Κονδύλη (3-6 Απριλίου 1925)

4.Ο Θεόδωρος Πάγκαλος, οι συνωμοσίες και η προαναγγελία του κινήματός του (Μάιος-Ιούνιος 1925)

5.Το κίνημα του Πάγκαλου και τα Δημοκρατικά Τάγματα (25 Ιουνίου 1925)

6.Η τελική επικράτηση του κινήματος του Πάγκαλου

7.Η εκ των υστέρων κοινοβουλευτική νομιμοποίηση του κινήματος από την Δ΄ Εθνοσυνέλευση (30 Ιου-νίου 1925)

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΑΤΟ

Τα Δημοκρατικά Τάγματα και ο «περίπατος της Αγίας Παρασκευής» (Ιούλιος 1925-3 Ιανουαρίου 1926)

1.Ο Πάγκαλος εδραιώνεται στην εξουσία (Ιούλιος-Σεπτέμβριος 1925)

2.Η διάλυση της Δ΄ Εθνοσυνέλευσης (30 Σεπτεμβρίου 1925)

3.Η ισχυροποίηση και η εδραίωση των Δημοκρατικών Ταγμάτων επί της δικτατορίας του Πάγκαλου

4.Το διαχρονικό κόστος λειτουργίας των Δημοκρατικών Ταγμάτων

5.Τα επεισόδια στο λοκ-άουτ της καπναποθήκης «Γκέρρυ» και η βίαιη επέμβαση των Δημοκρατικών Ταγμάτων (20 Οκτωβρίου 1925)

6.Η δίκη των Δρακάτου - Ζαριφόπουλου και η συμμετοχή των Δημοκρατικών Ταγμάτων στην εκτέλεσή τους (17 Οκτωβρίου-26 Νοεμβρίου 1925)

7.Η εισβολή στη Βουλγαρία, η κατάληψη του Πετριτσίουκαι τα Δημοκρατικά Τάγματα (19 Οκτωβρίου-15 Δεκεμβρίου 1925)

8.Ο «περίπατος της Αγίας Παρασκευής» και τα Δημοκρατικά Τάγματα (3 Ιανουαρίου 1926)

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ

Το κίνημα Καρακούφα-Μπακιρτζή και το Γ΄ Δημοκρατικό Τάγμα (Ιανουάριος-Απρίλιος 1926)

1.Η επιδείνωση της εσωτερικής κατάστασης και των δημόσιων οικονομικών

2.Η έκρηξη του κινήματος στη Θεσσαλονίκη και η συμμετοχή του Γ΄ Δημοκρατικού Τάγματος (9 Απριλίου 1926)

3.Η δίκη Καρακούφα - Μπακιρτζή και λοιπών αξιωματικών των Ταγμάτων (1-13 Απριλίου 1926)

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΔΕΚΑΤΟ

Η άνοδος του Κονδύλη και τα Δημοκρατικά Τάγματα (18 Απριλίου-21 Αυγούστου 1926)

1.Η πολιτική κρίση και η επιτεινόμενη κατάρρευση του παγκαλικού καθεστώτος

2.Η συμμετοχή των Δημοκρατικών Ταγμάτων στην αναζήτηση των ληστών της Πέτρας (13 Ιουνίου-16 Ιουλίου 1926)

3.Τα Δημοκρατικά Τάγματα διαλύουν συγκέντρωση προσφύγων (18 Ιουλίου 1926)

4.Ενώ όλα καταρρέουν, αυξάνεται η παγκαλική αυθαιρεσία… (6-21 Αυγούστου 1926)

5.Η συνωμοσία για την ανατροπή του Πάγκαλου και ο χρηματισμός των συνωμοτών (Μάιος-Αύγουστος 1926)

6.Η ανατροπή του Πάγκαλου από τον Κονδύλη και τα Δημοκρατικά Τάγματα (22 Αυγούστου 1926)

7.Ο Πάγκαλος και οι υποστηρικτές του στα επόμενα χρόνια (1926-1932)

8.Μια συνολική κρίση για τη δικτατορία του Πάγκα-λου

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΩΔΕΚΑΤΟ

Μάχες στο κέντρο των Αθηνών, η σφαγή και η οριστική διάλυση των Δημοκρατικών Ταγμάτων (9 Σεπτεμβρίου 1926)

1.Οι λαϊκές αντιδράσεις κατά των Δημοκρατικών Ταγμάτων – Συλλαλητήριο των Φιλελευθέρων στο Σύνταγμα, συλλαλητήριο κομμουνιστών (23-29 Αυγούστου 1926)

2.Η έκρυθμη κατάσταση στις τάξεις του Στρατού λίγο πριν από το οριστικό ξεκαθάρισμα λογαριασμών (1-8 Σεπτεμβρίου)

3.Ο δεύτερος «περίπατος της Αγίας Παρασκευής» και η προετοιμασία των Δημοκρατικών Ταγμάτων για την τελική αναμέτρηση (6 Σεπτεμβρίου 1926)

4.Οι κυβερνητικές ενέργειες για την παγίδευση των Δημοκρατικών Ταγμάτων (8 Σεπτεμβρίου 1926)

5.Αιματηρές μάχες στο κέντρο των Αθηνών και η τελική συντριβή των Δημοκρατικών Ταγμάτων (9 Σεπτεμβρίου 1926)

6.Η λαϊκή εξέγερση στην Αθήνα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΤΡΙΤΟ

Τα επακόλουθα της σφαγής των Δημοκρατικών Ταγμάτων – Η μεγάλη δίκη των Ταγμάτων (10 Σεπτεμβρίου-2 Οκτωβρίου 1926)

1.Οι ηττημένοι – Η εκκαθάριση του κινήματος

2.Η επόμενη ημέρα (10 Σεπτεμβρίου 1926)

3.Οι αντιδράσεις του αντιβενιζελισμού στα γεγονότα της 9ης Σεπτεμβρίου

4.Συμπεράσματα για την 9η Σεπτεμβρίου

5.Η δίκη των Δημοκρατικών Ταγμάτων (20 Σεπτεμβρίου-2 Οκτωβρίου 1926)

6.Η ετυμηγορία της δίκης – Οι κατηγορούμενοι «πέφτουν στα μαλακά» (2 Οκτωβρίου 1926)

7.Συμπεράσματα από τη δίκη των Ταγμάτων

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

Οι τελευταίες αναλαμπές και αναβιώσεις των Δημοκρατικών Ταγμάτων – Τα κατοχικά Τάγματα Ασφαλείας

1.Το φάντασμα των Δημοκρατικών Ταγμάτων πάνω από την πολιτική ζωή της χώρας

2.Η επιβίωση της φήμης των Δημοκρατικών Ταγμάτων στα μετέπειτα χρόνια (1927-1933)

3.Τα κατοχικά Δημοκρατικά Τάγματα Ασφαλείας (1943-1944)

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

1.Η πολιτική κατάσταση στην Ελλάδα μετά το 1922

2.Η επέμβαση του Στρατού στην πολιτική κατά την περίοδο 1922-1926

3.Γενικά συμπεράσματα για τα Δημοκρατικά Τάγματα

4.Σύγκριση των Δημοκρατικών Ταγμάτων με τους επιστράτους και τους Μελανοχίτωνες

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Τα Δημοκρατικά Τάγματα επηρέασαν αποφασιστικά τις εξελίξεις στην πολιτική ιστορία της Ελλάδας τη διετία 1925-1926, αλλά είναι φανερό ότι απουσίαζαν οι αξιόπιστες πληροφορίες γι’ αυτά στη βιβλιογραφία της περιόδου. Όλες οι πληροφορίες που έχουν κατά καιρούς παρατεθεί βασίζονταν στις εσκεμμένες παραπλανητικές ασάφειες πρωταγωνιστών της περιόδου όπως ο Θεόδωρος Πάγκαλος και στη φιλότιμη προσπάθεια του Γρηγόριου Δαφνή, του οποίου η εργασία παρέμενε μέχρι σήμερα το μοναδικό καταγεγραμμένο χρονικό της αιματηρής 9ης Σεπτεμβρίου 1926, μιας συγκλονιστικής εμφύλιας μάχης στο κέντρο των Αθηνών που ως τώρα δεν είχε κινήσει το ενδιαφέρον των ερευνητών.

Το βιβλιογραφικό αυτό κενό φιλοδοξεί να καλύψει η παρούσα μελέτη. Για πρώτη φορά παρουσιάζεται στην ελληνική ιστοριογραφία η ίδρυση και η εξέλιξη των Δημοκρατικών Ταγμάτων, ο τρόπος στρατολόγησης των οπλιτών τους, τα κινήματα στα οποία συμμετείχαν ή πρωταγωνίστησαν, το κόστος λειτουργίας τους, η συμμετοχή τους στην εισβολή στη Βουλγαρία το 1925 και στην καταδίωξη των δραστών της ληστείας της Πέτρας. Επίσης, για πρώτη φορά παρουσιάζεται με λεπτομέρειες η ίδρυση των Κυνηγών από τον Κονδύλη και η ένταξή τους στα Δημοκρατικά Τάγματα λίγους μήνες μετά, ενώ καταγράφονται τα πρωτοφανή γεγονότα της 9ης Σεπτεμβρίου με βάση νέες πληροφορίες από αρχειακό υλικό, τον Τύπο της εποχής και τη δίκη των Ταγμάτων που ακολούθησε. Αποδεικνύεται πλέον με αδιάσειστα στοιχεία ότι δημιουργός τους δεν υπήρξε αποκλειστικά ο Πάγκαλος, όπως πιστεύεται ως σήμερα, αλλά ο βενιζελισμός στο σύνολό του. Επίσης, γίνεται μια σύντομη αναφορά στα Τάγματα Ασφαλείας της Κατοχής, με νέο στοιχείο ότι για πρώτη φορά συνδέονται ευθέως με τα μεσοπολεμικά Δημοκρατικά Τάγματα.

Από την πρώτη στιγμή που ξεκίνησα την έρευνά μου αντιμετώπισα ανυπέρβλητες δυσκολίες, καθώς τα στοιχεία που αρχικά συγκέντρωσα ήταν λίγα και αποσπασματικά. Είναι χαρακτηριστικό, πιστεύω, ότι τα σημαντικότερα τεκμήρια που περιέχονται στην ανά χείρας μελέτη τα έχω ανακαλύψει την τελευταία τριετία. Η επιμονή μου θεωρώ ότι τελικά με δικαίωσε, αν και, όπως εύκολα θα γίνει αντιληπτό, ακόμη υπάρχουν αρκετά σημεία στην ιστορία των Ταγμάτων που παραμένουν σκοτεινά. Είμαι σίγουρος ότι η μελέτη αυτή είναι μόνο η αρχή για το ζήτημα των Ταγμάτων και θα αποτελέσει το έναυσμα ώστε νέα στοιχεία να έρθουν στο φως που θα ολοκληρώσουν την εικόνα που έχουμε γι’ αυτά.

Είναι γεγονός ότι η παρούσα μελέτη περιέχει και πολλές πτυχές της περιόδου που με μια πρώτη ματιά μοιάζουν να μη σχετίζονται άμεσα με την ιστορία των Δημοκρατικών Ταγμάτων. Ως ιστορικός προσπάθησα να εντοπίσω την αιτιώδη σχέση μεταξύ της ανόδου των Δημοκρατικών Ταγμάτων και των κορυφαίων πολιτικών και στρατιωτικών γεγονότων της περιόδου που έδρασαν. Ελπίζω η τελική μορφή της μελέτης που επέλεξα να είναι ελκυστική και να αποτελέσει ερέθισμα και έναυσμα για περαιτέρω συζήτηση και έρευνα στην περίοδο αυτή.

Το πλαίσιο και η συλλογιστική μου εκπορεύονται από την εποχή που ερευνώ και όχι από την τρέχουσα πολιτική και κοινωνική κατάσταση. Θεωρώ άστοχες όλες τις επίμονες προσπάθειες που γίνονται τα τελευταία χρόνια ώστε η ιστορία του παρελθόντος να βρίσκει εφαρμογή στο παρόν. Πολλές φορές, για να επιτευχθεί αυτή η σύγκλιση, ακρωτηριάζεται η ίδια η ιστορική ύλη και καταλήγουμε σε αποτελέσματα που απομακρύνονται από το τι πραγματικά συνέβη. Οι γενικεύσεις και οι κατηγοριοποιήσεις μοιάζουν απαραίτητες για να αντιληφθούμε το παρελθόν, αλλά όσο επιστημονικές και εύστοχες και αν είναι, είναι επικίνδυνες καθώς μοιραία αδυνατούν να αναπαραστήσουν πολύπλοκες πτυχές του ιστορικού γίγνεσθαι. Για τον λόγο αυτό τις απέφυγα στην παρούσα μελέτη όσο ήταν αυτό δυνατόν. Αυτό φυσικά δεν σημαίνει ότι δεν μπορούμε να αντλήσουμε χρήσιμα συμπεράσματα από το παρελθόν που να έχουν εφαρμογή στη σύγχρονη εποχή. Το αντίθετο.

Η πρόθεσή μου δεν είναι ούτε να διχάσω, ούτε να ξύσω πληγές, αλλά ούτε και να ωραιοποιήσω καταστάσεις. Αυτό ακόμη και σήμερα μοιάζει δύσκολο καθώς σχεδόν έναν αιώνα μετά οι Έλληνες παραμένουμε εγκλωβισμένοι σε ένα συνεχές γαϊτανάκι πολιτικών διχασμών που δεν επιτρέπουν ακόμη και στις νεότερες γενιές να δημιουργήσουν προϋποθέσεις για μια κοινωνική συναινετική φυγή προς τα εμπρός. Πιστεύω πως αυτό ακριβώς είναι ένα από τα σημαντικότερα συμπεράσματα της μελέτης αυτής: η αδυναμία συμβιβασμού και σύγκλισης των κοινωνικών δυνάμεων της ελληνικής κοινω-νίας, αποτελεί βασικό εμπόδιο στην πρόοδό της.

Ευχαριστίες

Υπάρχουν δύο διακεκριμένοι ιστορικοί και προσωπικοί μου φίλοι, για τους οποίους οφείλω να κάνω ξεχωριστή μνεία. Ο πρώτος είναι ο Βασίλης Τσίχλης, ο οποίος, εκτός της συνεισφοράς του στο υλικό που παρουσιάζω, διάβασε πρώτος από όλους το χειρόγραφο και με καθοδήγησε σε ένα αντικειμενικότερο αποτέλεσμα. Ο δεύτερος είναι ο Κωνσταντίνος Βλάσσης, ο οποίος διάβασε τελευταίος το διαμορφωμένο κείμενο και ομοίως με βοήθησε σε πολλά σημεία του, ειδικά στο ζήτημα των τεθωρακισμένων αυτοκινήτων των Δημοκρατικών Ταγμάτων, όπου το υλικό που παραθέτω προέρχεται εξ ολοκλήρου από έρευνές του. Είναι αλήθεια πως χωρίς τη συμβολή των δύο προαναφερθέντων η ανά χείρας μελέτη θα ήταν φτωχότερη και με περισσότερα λάθη.

Θέλω να απευθύνω τις θερμές μου ευχαριστίες στον φίλο μου Κωνσταντίνο Κούτρα, ο οποίος, εκτός από τις σημαντικές παρατηρήσεις του στο κομμάτι της μελέτης που αφορούσε την Κατοχή, μου έχει συμπαρασταθεί ανιδιοτελώς σε όλες τις προσπάθειές μου που αφορούν το κομμάτι της Ιστορίας.

Ευχαριστώ επίσης τους φίλους Γιάννη Παπακωνσταντίνου, Νίκο Σαλαβράκο, Γιάννη Ντουντούμη και τον αδελφό μου Κώστα Δασκαρόλη που διάβασαν το χειρόγραφο και με ενθάρρυναν να προχωρήσω στην έκδοσή του. Τέλος, οφείλω να ευχαριστήσω τον φίλο μου ιστορικό Νίκο Νικολούδη όχι μόνο για την επιμέλεια του κειμένου αλλά και για την ανακάλυψη των πολύτιμων απομνημονευμάτων του υποστράτηγου Γεωργόπουλου, τα οποία χρησιμοποιούνται εκτεταμένα στη μελέτη. Εξυπακούεται ότι φέρω ακέραια την ευθύνη για το περιεχόμενο της μελέτης και για τυχόν λάθη ή παραλείψεις, των οποίων η αποκλειστική ευθύνη ανήκει σε εμένα.

Θα ήθελα να ευχαριστήσω το προσωπικό της «Παπαχαραλάμπειου Δημόσιας Βιβλιοθήκης Ναυπάκτου» και τον κ. Χαλάτση προσωπικά, το προσωπικό της Δημοτικής Βιβλιοθήκης Πατρών, της Βιβλιοθήκης της Βουλής, του Ε.Λ.Ι.Α., όπως και του μουσείου Μπενάκη (πολλές ευχαριστίες στον κ. Τάσο Σακελαρόπουλο), για τη βοήθεια που μου πρόσφεραν σε ό,τι τους ζήτησα. Πολλές ευχαριστίες στον Αντισυνταγματάρχη (ΤΘ) Δημήτριο Καριώτη της υπηρεσίας ΓΕΣ/ΔΙΣ που μου πρόσφερε την πολύτιμη βοήθειά του στην έρευνα στρατιωτικών αρχείων.

Σε προσωπικό επίπεδο, οφείλω να ευχαριστήσω τους γονείς μου για την υλική και ψυχολογική τους υποστήριξη, τη σύζυγό μου Γιάννα και τα δύο μου παιδιά που αποτελούν πηγή έμπνευσης και σημαντικό κίνητρο στη ζωή μου.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η Επανάσταση του 1922, η πρώτη πιλοτική ίδρυση των Δημοκρατικών Ταγμάτων και η δίκη των Έξι

1. Η Μικρασιατική Καταστροφή και οι συνωμοσίες για την κατάληψη της εξουσίας

Στις 31 Αυγούστου 1922 οι Τούρκοι πυρπόλησαν¹ τη Σμύρνη εξοντώνοντας ομαδικά τους Χριστιανούς κατοίκους της² που έτρεχαν αλλόφρονες να σωθούν στους δρόμους της φλεγόμενης πόλης. Στη αιματοβαμμένη προκυμαία της πόλης πνίγηκαν τα προαιώνια ελληνικά όνειρα για την πραγμάτωση της Μεγάλης Ιδέας,³ της Ελλάδας «των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών». Η Μικρασιατική Καταστροφή αποτέλεσε το σημείο μηδέν, μια βαθιά κάθετη τομή στη νέα ελληνική Ιστορία που καθόρισε την πορεία της Ελλάδας στον 20ό αιώνα με αρνητικές επιπτώσεις οι οποίες είναι ορατές ακόμη και στην εποχή μας, σχεδόν έναν αιώνα μετά. Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, ο ελληνισμός περιορίστηκε στα ασφυκτικά όρια του ελληνικού κράτους, δεχόμενος ένα συντριπτικό οικονομικό και πολιτισμικό πλήγμα από το οποίο έκανε δεκαετίες να συνέλθει, αλλά και που ποτέ δεν επούλωσε το ηθικό τραύμα του.

Σκηνές αλλοφροσύνης εκτυλίχθηκαν στην προκυμαία της πόλης, καθώς οι Χριστιανοί κάτοικοί της έβρισκαν φρικτό θάνατο μπροστά στα πλοία των Μεγάλων Δυνάμεων που ναυλοχούσαν στο λιμάνι. Οι Τούρκοι οργάνωσαν τη συστηματική λεηλασία των ελληνικών σπιτιών και περιουσιών, προέβησαν σε μαζικούς βιασμούς γυναικών και κοριτσιών, ενώ συγκέντρωσαν πάνω από 160.000 Έλληνες άνδρες ηλικίας 15-50 ετών και τους εκτόπισαν στο εσωτερικό της χώρας για να την ανοικοδομήσουν με καταναγκαστική εργασία.⁴ Ανάμεσα στους άγρια δολοφονημένους Έλληνες της Μικράς Ασίας, που υπολογίζονται σε 100.000 κατά τους μετριοπαθέστερους υπολογισμούς,⁵ ήταν και η τραγική μορφή του μητροπολίτη Σμύρνης Χρυσοστόμου, ο οποίος δεν έφυγε για να σωθεί αλλά επέλεξε να παραμείνει με το ποίμνιό του, βρίσκοντας μαρτυρικό θάνατο από τον τουρκικό όχλο.

Η γρήγορη και αναπάντεχη κατάρρευση του μετώπου δημιούργησε μια χαώδη κατάσταση στις περιοχές από τις οποίες είχε αποσυρθεί ο Ελληνικός Στρατός. Οι περισσότερες ελληνικές στρατιωτικές μονάδες υπήρχαν πλέον μόνο στα χαρτιά, καθώς είχαν μεταβληθεί σε συρφετούς ενόπλων που υποχωρούσαν πανικόβλητες προς τις ακτές για να σωθούν. Χιλιάδες Έλληνες της Μικράς Ασίας συνέρρεαν προς τα παράλια σε κατάσταση πανικού, προσπαθώντας με κάθε τρόπο να διαπεραιωθούν στη Σάμο, τη Χίο και τη Λέσβο για να σωθούν. Τα νησιά αυτά παρουσίαζαν οικτρό θέαμα, καθώς χιλιάδες πρόσφυγες συνωστίζονταν στις προκυμαίες τους ψυχολογικά και σωματικά ράκη,⁶ ορισμένοι ανάμεσά τους κυριολεκτικά ημιθανείς,⁷ ενώ παράλληλα συσσωρεύονταν τα απομεινάρια του ελληνικού εκστρατευτικού σώματος σε πλήρη αποσύνθεση.

Στη Χίο και τη Λέσβο εξυφάνθηκε μια συνωμοσία για την ανατροπή της κυβέρνησης υπό τους συνταγματάρχες Νικόλαο Πλαστήρα⁸ και Στυλιανό Γονατά, αντίστοιχα. Ο αρχικός πυρήνας των αξιωματικών που προσχώρησαν στο κίνημα ήταν κυρίως βενιζελικής προέλευσης.⁹ Η συνωμοσία που εξυφάνθηκε σχεδόν ακαριαία δεν ήταν αυθόρμητη καθώς, μετά την αποτυχία της εκστρατείας του Σαγγαρίου, ο Πλαστήρας και πολλοί άλλοι βενιζελικοί αξιωματικοί είχαν κάνει σχετικές συνεννοήσεις τόσο με βενιζελικούς παράγοντες στην Αθήνα όσο και με εκπροσώπους της βενιζελικής Μικρασιατικής Άμυνας η οποία δρούσε στη Σμύρνη,¹⁰ ενώ συνεννοήσεις γίνονταν και με στελέχη της Εθνικής Άμυνας στην Κωνσταντινούπολη μέσω συνδέσμων.¹¹ Οι συνεννοήσεις που ήταν σε εξέλιξη¹² επί πολλούς μήνες πριν από την πτώση του μετώπου¹³ διεξάγονταν σχεδόν φανερά,¹⁴ αλλά δεν απέδιδαν αποτελέσματα, καθώς η ανώτατη στρατιωτική ηγεσία στήριζε τη νόμιμη κυβέρνηση.¹⁵

Τη νύχτα της 10ης προς την 11η Σεπτεμβρίου εκδηλώθηκε το κίνημα που επικράτησε αμέσως, καθώς οι τοπικές Αρχές παραδόθηκαν στους εξεγερμένους δίχως να προβάλουν αντίσταση. Η συμμετοχή του Γονατά¹⁶ εξασφάλισε στο εγχείρημα μια ουδέτερη πολιτική χροιά, πείθοντας πολλούς αντιβενιζελικούς αξιωματικούς είτε να ενταχθούν και να υποστηρίξουν την ενέργεια είτε να μην αντιδράσουν. Στο κίνημα αρνήθηκαν να συμμετάσχουν ο υποναύαρχος Καλαμίδας, αρχηγός του Ελαφρού Στόλου, και ο πλοίαρχος Νικόλαος Βότσης,¹⁷ κυβερνήτης του θωρηκτού «Λήμνος», οι οποίοι απομονώθηκαν και ακολούθως αποστρατεύθηκαν. Την οικονομική ενίσχυση του κινήματος ανέλαβαν οι βενιζελικοί της Αθήνας στέλνοντας μέσω του δημοσιογράφου Καραμούζη 80.000 γαλλικά φράγκα στη Μυτιλήνη, πιθανώς προερχόμενα από τον χρηματοδότη των βενιζελικών Εμμανουήλ Μπενάκη.¹⁸

2. Η κατάσταση στην Αθήνα μετά την κατάρρευση του μετώπου και η τελική επικράτηση των κινηματιών (28 Αυγούστου-15 Σεπτεμβρίου 1922)

Η τρομακτική είδηση της πυρπόλησης της Σμύρνης και της ολοσχερούς καταστροφής του μικρασιατικού ελληνισμού είχε συγκλονίσει τον Βασιλιά και την κυβέρνηση στην Αθήνα. Το μέγεθος της καταστροφής ήταν ανυπολόγιστο και είχε παραλύσει τη θέληση και τη ζωτικότητα των δυνάμεων του αντιβενιζελισμού να αντιδράσουν. Η εντεινόμενη πίεση του συμπολιτευόμενου Τύπου για πολιτική αλλαγή εξανάγκασε την κυβέρνηση Πρωτοπαπαδάκη να παραιτηθεί στις 28 Αυγούστου και σχηματίστηκε νέα υπό τον Νικόλαο Τριανταφυλλάκο. Στις λίγες ημέρες κατά τις οποίες διαχειρίστηκε την εξουσία, η νέα κυβέρνηση ζήτησε από την Αγγλία τη μεσολάβησή της προς σύναψη ανακωχής με βάση την εκκένωση της Μικράς Ασίας που ζητούσε επίμονα η κεμαλική πλευρά ως προαπαιτούμενο,¹⁹ δίχως να το επιτύχει. Μοιραία, ο ελληνικός Στρατός εκκένωσε ως τις αρχές Σεπτεμβρίου τη Μικρά Ασία. Ακολούθως, η κυβέρνηση υποδέχθηκε το πρώτο κύμα προσφύγων και προσπάθησε να ενισχύσει το μέτωπο της Θράκης, διορίζοντας τον αντιστράτηγο Παπούλα γενικό στρατιωτικό διοικητή, ενώ ανακλήθηκαν στην υπηρεσία 150 ανώτατοι αξιωματικοί²⁰ για την ενίσχυση του μετώπου.

Λίγους μήνες νωρίτερα είχε δημιουργηθεί στην Αθήνα ένας συνωμοτικός πυρήνας αδιάλλακτων βενιζελικών στρατιωτικών και ιδιωτών,²¹ οι οποίοι σε συνεργασία με στελέχη της Δημοκρατικής Ένωσης, του νέου κόμματος του Αλέξανδρου Παπαναστασίου,²² βρίσκονταν σε επαφή με τους βενιζελικούς αξιωματικούς του μετώπου²³ σχεδιάζοντας μυστικά²⁴ τη βίαιη ανατροπή της κυβέρνησης και την έξωση του Βασιλιά Κωνσταντίνου. Επικεφαλής αυτού του πυρήνα ήταν ο υποστράτηγος Θεόδωρος Πάγκαλος, πρώην επιτελάρχης της μικρασιατικής στρατιάς, ο οποίος είχε αποταχθεί από τις μετανοεμβριανές κυβερνήσεις ως φανατικός αντιβασιλικός. Τις πρώτες ημέρες του Σεπτεμβρίου ο Πάγκαλος προσπάθησε να οργανώσει την απαγωγή του φρουράρχου της Αθήνας Γεωργίου Τσόντου-Βάρδα, χωρίς αποτέλεσμα, καθώς ο λοχαγός Στέφανος Σαράφης, που ορίστηκε επικεφαλής της ενέργειας, αρνήθηκε να υλοποιήσει το σχέδιο.²⁵ Παράλληλα, οι κινηματίες διακινούσαν όπλα μέσω χαμηλόβαθμων αξιωματικών και προσπαθούσαν να οργανώσουν μια ομάδα κρούσης με τελικό σκοπό την ένοπλη επιβολή τους στην Αθήνα.

Ωστόσο, ήδη από τις 9 Σεπτεμβρίου οι Αρχές και η Αστυνομία είχαν επισημάνει ύποπτες κινήσεις πολλών αποστράτων και εν ενεργεία βενιζελικών αξιωματικών καθώς και πολιτικών στην Αθήνα. Έτσι, στις 2 Σεπτεμβρίου συνελήφθησαν ο γιατρός Πολύβιος Κορύλλος²⁶ και ο Γ. Γιαννιός στην προσπάθειά τους να κλέψουν οπλισμό από το αεροδρόμιο του Παλαιού Φαλήρου,²⁷ ενώ τη νύχτα της 9ης Σεπτεμβρίου συνελήφθησαν όσοι ανήκαν στην επιτροπή της Δημοκρατικής Ένωσης (Γεώργιος Δουζίνας, Παναγιώτης Αραβαντινός, Θαλής Κουτούπης). Παράλληλα καταζητούνταν οι υπόλοιποι με εντάλματα (ανάμεσά τους και ο Γεώργιος Παπανδρέου). Στις 12 Σεπτεμβρίου οι Αρχές ανακάλυψαν σε ένα οινομαγειρείο κάποιον υποστηρικτή των κινηματιών με όπλα και πυρομαχικά που προορίζονταν για τον εξοπλισμό τους.²⁸ Οι ανακρίσεις που διεξάγονταν είχαν δείξει ότι η συνωμοσία είχε συνεργούς και σε μεγάλες πόλεις της επαρχίας.²⁹ Ο αστυνομικός διευθυντής Αθηνών Νικόλαος Γάσπαρης αύξησε τις περιπολίες των χωροφυλάκων, οι οποίες σε πολλές περιπτώσεις συνοδεύονταν και από ένοπλους πολίτες. Στο στόχαστρο των Αρχών βρισκόταν και ο Πάγκαλος,³⁰ τον οποίο αναζητούσαν ως κύριο υποκινητή όλων των ανατρεπτικών ενεργειών.

Στις 11 Σεπτεμβρίου άρχισε η επιβίβαση των στρατευμάτων των επαναστατών στα πλοία, ακολούθησε ο απόπλους των δύο στόλων στις 12 Σεπτεμβρίου, και την επόμενη ημέρα συνενώθηκαν λίγο έξω από την Άνδρο. Εκεί έπειτα από διαβουλεύσεις προκρίθηκε η συγκρότηση μιας ηγετικής τριανδρίας υπό τους Γονατά, Πλαστήρα και τον αντιπλοίαρχο Πετροπουλάκη, που θα αντιπροσώπευε συμβολικά το Ναυτικό. Ο Πετροπουλάκης, όμως, αιφνιδίως έπαθε παράκρουση³¹ και τον αντικατέστησε στην τριανδρία ο Δημήτριος Φωκάς.³² Στις 13 Σεπτεμβρίου ο στόλος των επαναστατών έφτασε στο Λαύριο και η κατάσταση στρατιωτικά είχε κριθεί, καθώς η συντριπτική πλειονότητα των αξιωματικών του Στρατού είτε προσχώρησε είτε δεν αντέδρασε στο κίνημα,³³ θεωρώντας ότι οι πολιτικές κυβερνήσεις δεν είχαν σταθεί στο ύψος των περιστάσεων, ενώ και η συμμετοχή γνωστών βασιλόφρονων αξιωματικών εξασφάλισε μια υπερκομματική χροιά στην κίνηση.³⁴ Ο Κωνσταντίνος αποφάσισε³⁵ να παραιτηθεί και ανέθεσε στον Μεταξά να συντάξει το αποχαιρετιστήριο διάγγελμά του προς τον ελληνικό λαό. Μετά την ορκωμοσία του Γεώργιου Β΄, ο Κωνσταντίνος μετέβη στον Ωρωπό όπου επιβιβάστηκε στο πλοίο «Πατρίς» με προορισμό το Παλέρμο της Ιταλίας. Εκεί επρόκειτο να πεθάνει τρεις μήνες αργότερα, σε ένα φτωχικό πανδοχείο, και αφού πληροφορήθηκε την εκτέλεση των έξι στενότερων συνεργατών του.

Το απόγευμα της 14ης Σεπτεμβρίου οι αντιβενιζελικές Αρχές στην Αθήνα είχαν παραλύσει, ενώ οι Θεόδωρος Πάγκαλος, Ευθύμιος Τσιμικάλης, Γεώργιος Λεοναρδόπουλος, Θεόδωρος Χαβίνης, Ιωάννης Δεμέστιχας, Ανδρέας Κολιαλέξης και άλλοι βενιζελικοί αξιωματικοί και πολιτικοί (Παπανδρέου, Σβώλος) είχαν εγκατασταθεί στα γραφεία της εφημερίδας Ελεύθερον Βήμα και προσπαθούσαν να εδραιώσουν την εξουσία τους στην πρωτεύουσα. Ο Πάγκαλος, η κινητήρια δύναμη αυτής της επιτροπής, όρισε τον συνταγματάρχη Σκανδάλη φρούραρχο Αθηνών και τον αντισυνταγματάρχη Δημήτριο Κοκκαλά³⁶ διοικητή όσων χωροφυλάκων είχαν εγκαταλείψει την κυβέρνηση. Χρησιμοποιώντας μονάδες του Στρατού που είχαν προσχωρήσει στη στάση, συνέλαβαν 300 πολιτικά και στρατιωτικά πρόσωπα τα οποία προέρχονταν από τον ευρύτερο χώρο του αντιβενιζελισμού³⁷ και εθεωρούντο υπεύθυνα για τη Μικρασιατική Καταστροφή.

Η είσοδος του κύριου όγκου των δυνάμεων των επαναστατών στην Αθήνα πραγματοποιήθηκε στις 15 Σεπτεμβρίου 1922. Από το Παλαιό Φάληρο όπου αποβιβάστηκαν, 12.000 άνδρες παρέλασαν στο κέντρο των Αθηνών με επικεφαλής έφιππους τους Πλαστήρα, Γονατά και τον αντισυνταγματάρχη Αχιλλέα Πρωτοσύγκελο, χωρίς να συναντήσουν αντίσταση. Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου, ο οποίος ήταν έγκλειστος στις φυλακές της Αίγινας, απελευθερώθηκε, όπως επίσης και η Κεντρική Επιτροπή του ΣΕΚΕ (ΚΚΕ) που βρισκόταν στις φυλακές Συγγρού.³⁸ Πάντως, η υποδοχή των Αθηναίων ήταν μάλλον χλιαρή,³⁹ καθώς η καταστροφή που είχε συντελεστεί στη Μικρά Ασία ήταν ανυπολόγιστη, οι κολοσσιαίες θυσίες που είχαν γίνει έμοιαζαν να έχουν πάει χαμένες, οι ηγέτες του κινήματος ήταν εν πολλοίς άγνωστοι, ενώ οι πληροφορίες για τις προθέσεις τους ήταν πολύ συγκεχυμένες.

Τα διαγγέλματα προς τον ελληνικό λαό και οι πρώτες συνεντεύξεις των αρχηγών του κινήματος που είδαν το φως της δημοσιότητας ήταν μετριοπαθή και ενωτικά, ενώ ο Πλαστήρας δήλωνε ότι το κίνημα είχε εθνικό και όχι κομματικό χαρακτήρα. Βασική προτεραιότητά του ήταν η ενίσχυση του θρακικού μετώπου, ενώ δεν είχε προθέσεις αντεκδίκησης και σκόπευε να συνεργαστεί με πολιτικούς άνδρες από όλες τις παρατάξεις. Στο πλαίσιο αυτών των διακηρύξεων, η επαναστατική τριανδρία κάλεσε μεταξύ άλλων και τον Ιωάννη Μεταξά για διαβουλεύσεις,⁴⁰ ενώ απελευθέρωσε όλα τα πολιτικά πρόσωπα που είχε συλλάβει αυθαίρετα ο Πάγκαλος εκτός από τέσσερα: τους Δημήτριο Γούναρη, Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη, Νικόλαο Θεοτόκη και Νικόλαο Στράτο.

3. Οι πολιτικές συνέπειες της επικράτησης της Επανάστασης του 1922 (29 Σεπτεμβρίου-17 Οκτωβρίου 1922)

Η πρώτη ενέργεια του στρατιωτικού καθεστώτος ήταν να καταργήσει επαναστατικώ δικαίω την Γ΄ Εθνοσυνέλευση και να κηρύξει στρατιωτικό νόμο στις 15/28 Σεπτεμβρίου.⁴¹ Έπειτα από πολλές ζυμώσεις και συνεννοήσεις της Επαναστατικής Επιτροπής με τον Βενιζέλο, την ηγεσία των Φιλελευθέρων και της Δημοκρατικής Ένωσης, αλλά και των πρεσβευτών της Αγγλίας⁴² και της Γαλλίας, στις 16/29 Σεπτεμβρίου ορκίστηκε μια νέα κυβέρνηση αμιγώς βενιζελικής σύνθεσης, με πρωθυπουργό τον Αλέξανδρο Ζαΐμη.⁴³ Η πρώτη επιλογή των πολιτικών προσώπων που ενδεχομένως θα υπουργοποιούνταν είχε γίνει εν πλω από τους Γονατά, Πρωτοσύγκελο και Μαμούρη.⁴⁴ Η κυβέρνηση ήταν ουσιαστικά ένα φερέφωνο της Επαναστατικής Επιτροπής, αφού στις συνεδριάσεις της συμμετείχαν στρατιωτικοί⁴⁵ ώστε να διασφαλίζουν ότι κάθε υπουργική απόφαση θα ήταν σύμφωνη με το πνεύμα της Επανάστασης.⁴⁶

1. Γονατάς και Πλαστήρας σε επίσκεψή τους στη Μουσουνίτσα Φωκίδας. Πίσω τους διακρίνεται ο Γεώργιος Παπανδρέου.

Παρά τις διακηρύξεις για τον υπερκομματικό της χαρακτήρα, η Επανάσταση του 1922 σύντομα αποκαλύφθηκε ως ένας στρατιωτικός βραχίονας εκ νέου αντικοινοβουλευτικής επιβολής του βενιζελισμού. Με απόφασή της την 1η Δεκεμβρίου η επαναστατική κυβέρνηση επαναπροσέλαβε όλους τους δημόσιους υπαλλήλους που είχαν απολυθεί την προηγούμενη αντιβενιζελική διετία ή είχαν απόσχει οικειοθελώς από τα καθήκοντά τους, αναγνωρίζοντας την παρελθούσα διετία ως χρόνο υπηρεσίας τόσο για την προαγωγή τους όσο και για τη μισθοδοσία τους.⁴⁷ Αλλά το νέο καθεστώς δεν περιορίστηκε στην επαναφορά των απολυθέντων (βενιζελικών), αλλά δημιουργούσε και έναν προσωρινό μηχανισμό πενταμελών συμβουλίων σε κάθε δημόσια υπηρεσία με αποστολή να αναθεωρήσουν όλες τις «ανώμαλες»⁴⁸ απολύσεις και προαγωγές της προηγούμενης διετίας, καταργώντας όσες θέσεις κρίνονταν περιττές.⁴⁹ Τέτοιες επιτροπές ανέλαβαν να εκκαθαρίσουν και το προσωπικό των υπουργείων, όπως συνέβη στο Υπουργείο Παιδείας όπου απολύθηκαν ή υποβιβάστηκαν όλοι οι τμηματάρχες, διευθυντές και γραμματείς που είχαν υπηρετήσει τις προηγούμενες κυβερνήσεις.⁵⁰ Αργότερα, τον Φεβρουάριο του 1923, παύτηκαν με συνοπτικές διαδικασίες όσοι καθηγητές πανεπιστημίου είχαν εκτεθεί υπέρ του προηγούμενου καθεστώτος.⁵¹

Με άλλη κυβερνητική απόφαση⁵² δινόταν το δικαίωμα στον Υπουργό Δικαιοσύνης να μεταθέσει ή να απολύσει οποιονδήποτε δικαστικό υπάλληλο έκρινε σκόπιμο χωρίς να απαιτείται δικαστική απόφαση, αλλά με απλή απόφαση του Υπουργικού Συμβουλίου. Με άλλη απόφασή της στις 9 Νοεμβρίου 1922 η κυβέρνηση Κροκιδά κατήργησε όλους τους νόμους που αφορούσαν αποζημιώσεις στους πολιτικώς διωχθέντες τα έτη 1917-1920.⁵³ Η απόφαση ακύρωνε ακόμη και τελεσίδικες αποφάσεις δικαστηρίων που είχαν επιδικάσει ποσά, μέχρι και όσες σχετικές διαδικασίες βρίσκονταν σε εξέλιξη.

Η ανακατάληψη του κράτους από τον βενιζελισμό ολοκληρώθηκε με την εκ νέου άρση της ισοβιότητας των δικαστών και την απόλυση όλων των μελών του Αρείου Πάγου και των ανώτατων δικαστηρίων που δεν ήταν αρεστοί.⁵⁴ Η βενιζελική στροφή της Επανάστασης είχε επισημανθεί από μετριοπαθείς υπουργούς της κυβέρνησης Κροκιδά, η οποία παραιτήθηκε την παραμονή της εκτέλεσης των Έξι καθώς δεν ήθελε να επωμισθεί την πολιτική ευθύνη της εκτέλεσης.⁵⁵

Τις εκκαθαρίσεις δεν απέφυγαν ο Στρατός και το Ναυτικό. Χαρακτηριστική των διαθέσεων της Επανάστασης ήταν η αμνήστευση όσων στρατιωτικών εγκατέλειψαν τις θέσεις τους στο μέτωπο μετά τις εκλογές του 1920, λιποτακτώντας στην Κωνσταντινούπολη.⁵⁶ Μάλιστα, εκτός της αμνήστευσης ακυρώθηκαν και όλες οι σχετικές καταδικαστικές αποφάσεις των στρατοδικείων που είχαν εκδοθεί στο ενδιάμεσο, όπως και οι συνέπειές τους.⁵⁷ Στον Στρατό με ένα μόνο ΦΕΚ απομακρύνθηκαν με συνοπτικές διαδικασίες 1.252 αξιωματικοί, ενώ στο Ναυτικό αποτάχθηκαν εκ νέου όσοι αξιωματικοί είχαν αποταχθεί μετά την ανάληψη της εξουσίας από τους βενιζελικούς το 1917.⁵⁸ Η ανακατάληψη του κράτους σηματοδότησε τη διαιώνιση του εσωτερικού διχασμού και την αποτυχία του νέου καθεστώτος να εμπεδώσει την ενότητα του έθνους την οποία είχε θέσει ως στόχο, τουλάχιστον λεκτικά.⁵⁹

Παράλληλα, αποφασίστηκε η δημιουργία στρατιωτικών μονάδων στην Αθήνα και στη Θεσσαλονίκη που θα ήταν απολύτως πιστές στη νέα κατάσταση, με βενιζελικά και αντιδυναστικά χαρακτηριστικά.⁶⁰ Ήδη από τον Νοέμβριο του 1922 ο Πάγκαλος, ως Υπουργός Στρατιωτικών, με απόρρητο σημείωμά του προς τη Στρατιά Θράκης είχε επισημάνει τα προβλήματα της δημόσιας ασφάλειας στα μετόπισθεν.⁶¹ Έτσι, εστάλη στην Κρήτη ο λοχαγός Πυροβολικού Στέφανος Λεκανίδης⁶² για να οργανώσει την εθελοντική στρατολογία εθελοντικών σωμάτων Κρητών, που θα είχε ως αποκλειστική αποστολή την κατάπνιξη μιας πιθανής εσωτερικής εξέγερσης όσων είχαν δυσαρεστηθεί από τον σαφή βενιζελικό προσανατολισμό των Πλαστήρα - Γονατά.

Τον Φεβρουάριο του 1923 με απόρρητες διαταγές του ο Πάγκαλος ζήτησε τη στελέχωση εθελοντικών ταγμάτων από Κυρκασίους και Αρμενίους που βρίσκονταν στη Λέσβο, στη Χίο και στη Σάμο. Οι στρατιωτικές Αρχές των νησιών όφειλαν να ελέγξουν με προσοχή τους εθελοντές και τα κίνητρά τους, καθώς και την ακεραιότητά τους, και να τους εξοπλίσουν ώστε να μεταφερθούν στη Μακεδονία.⁶³ Επίσης, δόθηκε διαταγή από τον Πάγκαλο σε όλα τα Σώματα Στρατού να δημιουργήσουν από ένα κανονικά μισθοδοτούμενο τάγμα εθελοντών αποτελούμενο από πρόσφυγες από τον Πόντο, την Κωνσταντινούπολη και τη Μικρά Ασία.⁶⁴ Σύμφωνα με τον Πάγκαλο, στις δυνάμεις αυτές στηρίχθηκε η επιβολή της Επανάστασης επί των εσωτερικών πολιτικών αντιπάλων της, ενώ σύμφωνα με τον Φεσσόπουλο ο Πάγκαλος του είχε εκμυστηρευθεί ότι «του αρκούσε η μεραρχία Κρητών που διέθετε και 300 Κυρκάσιους οπλίτες για να κατεβεί στην Αθήνα και να αναλάβει την εξουσία από τον Γονατά που είναι ένα πτώμα χωρίς κύρος».⁶⁵ Πάντως πολλοί οπλίτες των εθελοντικών αυτών ταγμάτων παρεκτράπησαν σε ληστείες και λεηλασίες περιουσιών Οθωμανών στις περιοχές που βρίσκονταν οι μονάδες τους, με αποτέλεσμα οι τοπικοί πληθυσμοί να ζητούν επίμονα βοήθεια και προστασία από τις Αρχές.⁶⁶

4. Η πιλοτική οργάνωση των Δημοκρατικών Ταγμάτων κατά την επανάσταση των Πλαστήρα - Γονατά (1922-1923)

Παρά την παρουσία της Χωροφυλακής, η πραγματική αστυνόμευση και δυνατότητα επαρκούς κρατικής επιβολής στα αστικά κέντρα σε περιπτώσεις μεγάλων κοινωνικών αναταραχών στηριζόταν στον Στρατό. Στις περισσότερες περιπτώσεις μεγάλης κοινωνικής αναταραχής και βίαιων συγκρούσεων κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου, τον κυρίαρχο ρόλο θα έχει ο Στρατός και δευτερευόντως η Χωροφυλακή. Οι αξιωματικοί του Στρατού είχαν περισσότερες ικανότητες, μόρφωση και εμπειρία από τους συναδέλφους τους της Χωροφυλακής για τον χειρισμό περίπλοκων καταστάσεων, η Χωροφυλακή είχε αποδυναμωθεί ούτως η άλλως από προσωπικό, ενώ αδυνατούσε (λόγω ελλιπούς εκπαίδευσης και νοοτροπίας) να αντεπεξέλθει στην αντιμετώπιση μαζικών διαδηλώσεων, κοινωνικών εξεγέρσεων και πολύπλοκων καταστάσεων. Ο Στρατός, ακολουθώντας τα οργανωτικά παραδείγματα των στρατών της Αντάντ, είχε αναπτύξει υπηρεσίες παρακολούθησης των πολιτικών φρονημάτων τόσο των στρατιωτών του όσο και απλών πολιτών⁶⁷ ήδη από το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ενώ ο εκάστοτε Υπουργός Στρατιωτικών λάμβανε ένα μηνιαίο δελτίο πληροφοριών για τις κινήσεις και την προπαγάνδα αντικυβερνητικών ομάδων και κομμάτων.

Τους πρώτους μήνες μετά την ανάληψη της εξουσίας, η Επαναστατική Επιτροπή λάμβανε αναφορές των νεοδιορισμένων οργάνων της στην επαρχία που ζητούσαν στρατιωτική ή αστυνομική βοήθεια για την αντιμετώπιση των πολυάριθμων αντιβενιζελικών πολιτών που παρέμεναν πιστοί στον Κωνσταντίνο.⁶⁸ Η αποσύνθεση της Χωροφυλακής και η αποστολή όλων των διαθέσιμων μονάδων Στρατού στον Έβρο προσανατόλιζαν την κυβέρνηση στην ανάγκη δημιουργίας στρατιωτικών μονάδων ασφαλείας. Υπήρχε άλλωστε και το προηγούμενο του Τάγματος Ασφαλείας Γύπαρη που είχε καταφέρει με μικρές δυνάμεις να διατηρήσει την τάξη στην Αθήνα, προπύργιο των αντιβενιζελικών, όταν οι περισσότερες μονάδες του Στρατού βρίσκονταν στο μικρασιατικό μέτωπο. Βασικό κίνητρο πίσω από τη δημιουργία των μονάδων αυτών ήταν η τρομοκράτηση των πολιτικά αντιφρονούντων, καθώς ειδικά κατά τους πρώτους μήνες το στρατιωτικό καθεστώς δεν ένιωθε εξασφαλισμένο έναντι αυτών που αντιδρούσαν.⁶⁹

Ο πρώτος πυρήνας των Ταγμάτων Εθελοντών (μετέπειτα Δημοκρατικών Ταγμάτων) στη νότια Ελλάδα υπήρξε η σύσταση μιας στρατιωτικής μονάδας μεγέθους Τάγματος στη Λέσβο, του οποίου αρχικό πυρήνα αποτέλεσαν εθελοντές βενιζελικών φρονημάτων⁷⁰ που κατάγονταν από το νησί,⁷¹ με πρώτο διοικητή τον ταγματάρχη Καφάτο. Η δημιουργία της μονάδας άρχισε στις 27 Σεπτεμβρίου 1922, με διαταγή του Υπουργείου Στρατιωτικών (υπ’ αριθμόν 239751) και προκήρυξη του συνταγματάρχη Γ. Παπαγεωργίου, στρατιωτικού διοικητή Λέσβου διορισμένου από την Επανάσταση. Η προκήρυξη ανέφερε ότι το συγκροτούμενο τάγμα υπό την επωνυμία Ανεξάρτητο Τάγμα Λέσβου θα είχε ως αποκλειστική αποστολή την τήρηση της δημόσιας τάξης στο εσωτερικό και καλούσε όλους τους εθελοντές να παρουσιαστούν στο κτίριο του γυμνασίου Λέσβου. Επίσης, η προκήρυξη ανέφερε ότι οι αμοιβές των εθελοντών θα ρυθμίζονταν το επόμενο διάστημα, ενώ έκανε έκκληση και στον πατριωτισμό των πολιτών της Λέσβου⁷² για να στελεχωθεί γρήγορα η νέα μονάδα. Ο Υπουργός Στρατιωτικών που υπέγραψε τη διαταγή ήταν ο μετριοπαθής Αναστάσιος Χαραλάμπης, ο οποίος όμως στα απομνημονεύματά του δεν αναφέρει τίποτα σχετικό με τη δημιουργία της μονάδας.⁷³

Όλοι οι εθελοντές που απάρτιζαν τη μονάδα αυτή επελέγησαν με κομματικά κριτήρια,⁷⁴ χωρίς πάντως να είναι σαφές ποιος ανώτατος αξιωματικός ανέλαβε την πρωτοβουλία⁷⁵ δημιουργίας της. Ανάμεσα στους καταταγέντες ήταν και πρόσφυγες, ορισμένοι εκ των οποίων είχαν χάσει προσφιλή τους πρόσωπα στην καταστροφή και τα αναζητούσαν μέσω του Τύπου.⁷⁶ Το Aνεξάρτητο Tάγμα Λέσβου⁷⁷ μεταφέρθηκε στην Αθήνα στις αρχές Οκτωβρίου αναλαμβάνοντας την επιβολή της τάξης στην πρωτεύουσα και την ασφάλεια της Επανάστασης του 1922 έναντι οποιασδήποτε εσωτερικής επιβουλής, καθώς, σύμφωνα με έκθεση του 2ου επιτελικού γραφείου, στην περιοχή του λεκανοπεδίου υπήρχαν περισσότεροι από 12.000 ένοπλοι οπαδοί της Βασιλείας.⁷⁸ Η παρουσία του Aνεξάρτητου Tάγματος Λέσβου υπήρξε πολύτιμη βοήθεια για την Επανάσταση, όπως τόνισε ο Πλαστήρας σε ομιλία του στους κατοίκους του νησιού.⁷⁹ Πάντως το Τάγμα δεν ήταν πλήρους σύνθεσης, καθώς τον Οκτώβριο του 1923 το σύνολο των οπλιτών του δεν υπερέβαινε τους 410 άνδρες.

Στην πρωτοβουλία για τη δημιουργία μιας στρατιωτικής μονάδας ασφαλείας πιστής στην κυβέρνηση, στο σκέλος που αφορούσε τη Θεσσαλονίκη, πρωτοστάτησε⁸⁰ αναμφίβολα ο Αλέξανδρος Οθωναίος⁸¹ όταν ανέλαβε τη διοίκηση του Γ΄ Σώματος Στρατού. Σχετικά με το ζήτημα αυτό ίσως να μην είναι άσχετη η πληροφορία ότι ο Οθωναίος, ως ακραίος υποστηρικτής του βενιζελισμού,⁸² προοριζόταν για διοικητής του Τάγματος Ασφαλείας το 1920, στο οποίο τελικά ορίστηκε διοικητής ο Γύπαρης.⁸³ Σύμφωνα με τον Οθωναίο, σκοπός της δημιουργίας του Γ΄ Δημοκρατικού Τάγματος της Θεσσαλονίκης (που ονομάστηκε αρχικά Τάγμα Φρουράς) ήταν η τήρηση της τάξης στην πόλη⁸⁴ μετά την αποχώρηση του Στρατού για το μέτωπο του Έβρου, καθώς η Χωροφυλακή δεν επαρκούσε.

Από την άλλη πλευρά, οι Αρχές της πόλης με συνεχείς αναφορές τους προς την κεντρική διοίκηση υπογράμμιζαν τον τετραπλασιασμό των περιστατικών εγκληματικότητας στη Θεσσαλονίκη λόγω της κατακόρυφης πληθυσμιακής της αύξησης.⁸⁵ Αναμφίβολα οι Αρχές ήθελαν τη νέα μονάδα ως εφεδρεία για την αντιμετώπιση τυχόν δυναμικών εκδηλώσεων είτε από το ΚΚΕ είτε από την εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης. Σύμφωνα με συνέντευξη του Οθωναίου,⁸⁶ η τήρηση της δημόσιας ασφάλειας στη Θεσσαλονίκη έπρεπε να αντιμετωπίσει την πρόκληση τόσο των αυτονομιστικών συνθημάτων του ΚΚΕ για τη Μακεδονία όσο και την ανεπιφύλακτη ενίσχυση του προλεταριακού κόμματος από την εβραϊκή κοινότητα της πόλης.⁸⁷

Το Τάγμα Φρουράς σχηματίστηκε με δημόσια προκήρυξη στρατολόγησης με πρώτο διοικητή τον ταγματάρχη Νικόλαο Κροντηρά,⁸⁸ γνωστό αξιωματικό βενιζελικών φρονημάτων.⁸⁹ Η διαδικασία στρατολόγησης ήταν απολύτως ελεγχόμενη από τον Οθωναίο και γινόταν από μια επιτροπή τριών ανώτερων αξιωματικών του Γ΄ Σώματος Στρατού. Η στρατολογία για το Τάγμα πραγματοποιήθηκε με δημόσια προκήρυξη του Φρουραρχείου που κοινοποιήθηκε στον ημερήσιο Τύπο και διήρκεσε από τις 23 Δεκεμβρίου 1922 έως τις 10 Ιανουαρίου 1923.⁹⁰ Οι όροι της στρατολογίας προέβλεπαν ότι όσοι κατατάσσονταν θα έπρεπε να έχουν ηλικία από 20 έως 40 ετών, ενώ θα δινόταν προτεραιότητα σε πρόσφυγες μικρασιατικής ή ποντιακής καταγωγής. Ανάμεσα στις άλλες παροχές που θα είχαν (συσσίτιο, ιματισμό και ημερομίσθιο), θα λάμβαναν και επιπλέον μηνιαίο εισόδημα 125 δραχμές όσοι κατατάσσονταν για έξι μήνες, 150 δραχμές όσοι κατατάσσονταν για ένα έτος, ενώ θα λάμβαναν και ένα εφάπαξ ποσό 300 και 500 δραχμές, αντίστοιχα. Ταυτόχρονα με όλα αυτά, η προκήρυξη προέβλεπε και επίδομα περίθαλψης για τις οικογένειες όσων θα κατατάσσονταν.⁹¹ Φαίνεται πάντως πως η προσέλευση δεν ήταν ικανοποιητική, καθώς με νέα ανακοίνωσή του στις 11 Ιανουαρίου το Φρουραρχείο αναγκάστηκε να παρατείνει τη στρατολογία για ακόμη έναν μήνα.⁹²

2. Ο λόχος τεθωρακισμένων αυτοκινήτων των Δημοκρατικών Ταγμάτων έτοιμος προς κίνηση. (Αρχείο ΕΡΤ ΑΕ, συλλογή Πέτρου Πουλίδη)

Το επιπλέον συγκριτικό πλεονέκτημα που απέκτησαν τα Εθελοντικά Τάγματα των Αθηνών και της Θεσσαλονίκης μετά το καλοκαίρι του 1923, και το οποίο πολλαπλασίασε τη στρατιωτική και πολιτική τους αξία, ήταν τα τεθωρακισμένα αυτοκίνητα με τα οποία εξοπλίστηκαν. Τα οχήματα αυτά δεν είχαν καμία σχέση με τα αντίστοιχα που πρωταγωνίστησαν στα πεδία των μαχών του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, τόσο σε θωράκιση όσο και σε ισχύ πυρός, ενώ φυσικά δεν μπορούσαν να κινηθούν εκτός δρόμου. Επρόκειτο για 10 Peerless Lorry της βρετανικής εταιρείας Vickers – Armstrong, των οποίων η σχεδίαση ήταν επηρεασμένη από το Lancia 1Z και τα Triota armoured lorries που χρησιμοποίησε ο Βρετανικός Στρατός στην Ιρλανδία για την καταστολή της εξέγερσης του IRA. Το βάρος των τεθωρακισμένων ήταν 7,5 τόνοι και είχαν μέγιστη ταχύτητα τα 40 km/h. Στο διαμέρισμα μάχης μπορούσαν να μεταφερθούν 12-14 άνδρες οι οποίοι είχαν στη διάθεσή τους δύο οπές για πολυβόλα και εννιά θυρίδες (έξι στις πλαϊνές πλευρές και τρεις στην οπίσθια) για βολές φορητού οπλισμού. Έφεραν ολόπλευρη θωράκιση και για την προστασία των επιβαινόντων στο διαμέρισμα μάχης διέθεταν, αντί οροφής, ειδική κατασκευή από συρματόπλεγμα σε κλίση κυρίως για άμυνα εναντίον ρίψης χειροβομβίδων. Αργότερα η θωράκισή τους αναβαθμίστηκε με την τοποθέτηση πρόσθετων μεταλλικών πλακών που αντικατέστησαν και το συρματόπλεγμα στο πάνω μέρος.

Η προμήθειά τους από την Αγγλία έγινε από την Επαναστατική Επιτροπή με σκοπό την καλύτερη αστυνόμευση και επιβολή της τάξης σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη. Οι διαπραγματεύσεις μεταξύ του αγγλικού οίκου κατασκευής και της ελληνικής κυβέρνησης ξεκίνησαν τον Ιανουάριο του 1923 και έπειτα από διακυμάνσεις κατέληξαν σε ένα κόστος 750 λιρών ανά αυτοκίνητο. Επειδή η Αγγλία είχε διακηρύξει επίσημα ότι δεν θα προμήθευε στρατιωτικό υλικό σε οποιαδήποτε εμπόλεμη χώρα, ενώ είχαν ξεκινήσει και οι διαπραγματεύσεις στη Λωζάνη για την υπογραφή μόνιμης συνθήκης ειρήνης στην Ανατολή, η κυβέρνηση πραγματοποίησε την αγορά μέσω του ιδιώτη Μαυρουδή. Ομοίως, η προμήθεια του εξοπλισμού των τεθωρακισμένων αυτοκινήτων έγινε μέσω Ολλανδίας. Τόση ήταν η σημασία που απέδιδε η Επαναστατική Επιτροπή σε αυτή την υπόθεση, ώστε ο ίδιος ο Πλαστήρας τηλεγραφούσε αγωνιωδώς τον Μάρτιο στην ελληνική πρεσβεία στο Λονδίνο για να πληροφορηθεί την ακριβή ημερομηνία αποστολής των οχημάτων. Ενώ θεωρητικά τα οχήματα θα παραδίδονταν τον Μάρτιο, η κατασκευάστρια εταιρεία ζήτησε ακόμη 75 λίρες ανά όχημα για επιπλέον επισκευές που όφειλαν να γίνουν και δεν είχαν προβλεφθεί στο αρχικό τίμημα. Ακολούθησε ένα blame game με αλλεπάλληλα τηλεγραφήματα μεταξύ της κυβέρνησης και της ελληνικής πρεσβείας για το ποιος έφταιγε για τη λανθασμένη συνεννόηση με τους Άγγλους. Τελικά η κυβέρνηση κατέβαλε επιπλέον 1.000 λίρες και έτσι τα οχήματα έφτασαν στην Ελλάδα τον Ιούνιο.⁹³

5. Η δίκη και η εκτέλεση των Έξι (31 Οκτωβρίου-15 Νοεμβρίου 1922)

Από τις πρώτες ημέρες της ανάληψης της εξουσίας, η Επαναστατική Επιτροπή αντιμετώπισε δυσμενείς εξελίξεις, καθώς με την ανακωχή των Μουδανιών (20 Σεπτεμβρίου 1922) που υπέγραψαν οι εκπρόσωποί της με την ώθηση του Βενιζέλου⁹⁴ χάθηκε οριστικά η Ανατολική Θράκη. Παρά τις αρχικές περί του αντιθέτου δημόσιες διαβεβαιώσεις της τόσο στο εσωτερικό όσο και προς τον Άγγλο πρεσβευτή, η Επαναστατική Επιτροπή παρέπεμψε στις 18 Οκτωβρίου σε δίκη επί εσχάτη προδοσία όλη την πολιτική ηγεσία που είχε κυβερνήσει μετά την εκλογική νίκη των αντιβενιζελικών τον Νοέμβριο του 1920.⁹⁵ Στο ΦΕΚ που προέβλεπε λεπτομερώς τη σύσταση και τις αρμοδιότητες του στρατιωτικού δικαστηρίου οριζόταν ότι η σύνθεσή του θα καθοριζόταν απευθείας από τον Υπουργό Στρατιωτικών Θεόδωρο Πάγκαλο.⁹⁶ Κατά την εκδίκαση της δίκης,⁹⁷ το Ανεξάρτητο Τάγμα Λέσβου είχε αναλάβει τη φρούρηση της Βουλής και των γύρω χώρων.

3. Η έδρα του δικαστηρίου της δίκης των Έξι.

Η τιμωρία των ηγετών των μετανοεμβριανών κυβερνήσεων είχε θεωρηθεί επιβεβλημένη εξαιτίας τόσο της πίεσης πολλών ακραίων αξιωματικών με επικεφαλής τον Πάγκαλο όσο και της οργής τμήματος της κοινής γνώμης. Η διαδικασία της δίκης εξελίχθηκε σε παρωδία,⁹⁸ καθώς η καταπάτηση των δικαιωμάτων των κατηγορουμένων ήταν προφανής,⁹⁹ ενώ και το αποτέλεσμά της ήταν φανερά προαποφασισμένο.¹⁰⁰ Ο Πάγκαλος με επιστολή του στον Βενιζέλο στις 17 Οκτωβρίου 1922 περιέγραφε το στημένο της όλης διαδικασίας προαναγγέλλοντας τη βέβαιη καταδίκη των κατηγορουμένων σε θάνατο.¹⁰¹ Το κατηγορητήριο της εσκεμμένης προδοσίας¹⁰² που είχε συντάξει ο πολιτικός αντίπαλος των κατηγορουμένων Γεώργιος Παπανδρέου¹⁰³ δεν ευσταθούσε και δεν αποδείχθηκε¹⁰⁴ από την αλλόκοτη και παράνομη διαδικασία που ακολουθήθηκε,¹⁰⁵ η οποία ολοκληρώθηκε σε μόλις 15 συνεδριάσεις. Το ασφυκτικό αυτό πλαίσιο αποδεικνύει ότι ήταν μια δίκη σκοπιμότητας¹⁰⁶ που αναζητούσε για λογαριασμό του βενιζελισμού και του Στρατού¹⁰⁷ αποδιοπομπαίους τράγους¹⁰⁸ για να τους φορτώσει τις ευθύνες της καταστροφής. Σε καμία περίπτωση δεν άγγιξε τον πυρήνα των ζητημάτων και των δυσκολιών της Μικρασιατικής Εκστρατείας, ούτε αναζήτησε με ειλικρίνεια τα αίτια που προκάλεσαν την καταστροφή.

Σύμφωνα με τις προσωπικές μαρτυρίες του Ρέπουλη αλλά και του Βρετανού διπλωμάτη Harold Nicolson, ο Βενιζέλος από τη Λωζάνη δεν έκανε καμία σοβαρή προσπάθεια για να ματαιώσει τις εκτελέσεις (εσκεμμένα, όπως αποδείχθηκε εκ των υστέρων, καθώς ήθελε να πραγματοποιηθούν κάποιες από αυτές).¹⁰⁹ Υπέρ των εκτελέσεων, εκτός όλων ανεξαιρέτως των βενιζελικών αξιωματούχων, τάχθηκε και η δημοκρατική πτέρυγα των Φιλελευθέρων, με τον Παπαναστασίου να δηλώνει δημοσίως ότι υπήρχε ανάγκη εξαγνισμού.¹¹⁰ Υπέρ των εκτελέσεων τάχθηκε και η κεντρική επιτροπή του ΚΚΕ. Αντίθετα ο Μεταξάς, αν και αρχικά δεν αντέδρασε στις συλλήψεις των ηγετών του αντιβενιζελισμού, προσπάθησε την τελευταία στιγμή να αποσοβήσει τις εκτελέσεις με επιστολή του στον Κροκιδά, στην οποία αναφερόταν στον έκνομο και άδικο χαρακτήρα της δίκης.¹¹¹

Τελικά, η πίεση τμήματος της κοινής γνώμης, των προσφύγων, πολλών κατώτερων βενιζελικών αξιωματικών και του Πάγκαλου οδήγησαν τη 15 Νοεμβρίου 1922 τους Έξι μπροστά σε εκτελεστικό απόσπασμα στο Γουδή. Οι εκτελέσεις προκάλεσαν κλονισμό και φρίκη στην ελληνική κοινή γνώμη, ακόμη και σε αυτούς που υποστήριζαν τις εκτελέσεις, καθώς μέχρι την τελευταία στιγμή κανένας δεν πίστευε ότι θα γίνονταν. Μόλις δύο μήνες αργότερα, ο Άθως Ρωμάνος, πρεσβευτής της Ελλάδας στη Γαλλία, δημοσίευσε επιστολή στο εξωτερικό με την οποία καταδίκαζε τις εκτελέσεις δηλώνοντας ότι ομοίως τις καταδίκασε και ο ελληνικός λαός.¹¹² Πάντως η εκτέλεση των Έξι βοήθησε την επαναστατική κυβέρνηση να επιβληθεί, καθώς σε πολύ κρίσιμες στιγμές τόσο οι γηγενείς όσο και οι πρόσφυγες πειθάρχησαν απόλυτα στις κυβερνητικές αποφάσεις.¹¹³

Λόγω των εκτελέσεων, η ελληνική κυβέρνηση απομονώθηκε διεθνώς, καθώς οι κυβερνήσεις της Αγγλίας, της Γαλλίας, των ΗΠΑ, της Σουηδίας και του Βελγίου καταδίκασαν απερίφραστα τις εκτελέσεις, ενώ η Αγγλία απέσυρε τον πρεσβευτή της από την Ελλάδα διακόπτοντας τις διμερείς διπλωματικές σχέσεις. Η διεθνής απομόνωση της Ελλάδας προέκυψε σε μια κρίσιμη συγκυρία, καθώς εκκρεμούσαν οι διαπραγματεύσεις στη Λωζάνη, και ήρθη εν μέρει μόνο ένα έτος μετά. Η εκτέλεση των Έξι αποτέλεσε μια σοβαρή υπονόμευση του κοινοβουλευτισμού στον Μεσοπόλεμο, καθώς ανέδειξε τον Στρατό ως ανεξάρτητο πόλο εξουσίας από τους πολιτικούς.¹¹⁴ Παράλληλα βάθυνε το χάσμα μεταξύ των δύο κυρίαρχων πολιτικών παρατάξεων, το οποίο παρέμεινε αγεφύρωτο τουλάχιστον για άλλες δύο δεκαετίες. Μετά το 1924, τα δημόσια μνημόσυνα των εκτελεσθέντων Γούναρη,¹¹⁵ Στράτου και Πρωτοπαπαδάκη συγκέντρωναν πλήθος κόσμου και συχνά εξελίσσονταν σε αντικυβερνητικές διαδηλώσεις, ενώ τελούνταν υπό δρακόντεια μέτρα ασφαλείας.¹¹⁶

1. «Έβλεπα καθαρά τους Τούρκους να κουβαλούν τους τενεκέδες με το πετρέλαιο μέσα στα σπίτια από τα οποία ξεπετάγονταν φλόγες αμέσως κατόπιν», μαρτυρία της Minnie Mils, διευθύντριας του Διακολεγιακού Ινστιτούτου στη Σμύρνη. «Ανέβηκα στον πύργο του Αμερικανικού κολλεγίου στον Παράδεισο και με ένα ζευγάρι κιάλια εκστρατείας έβλεπα καθαρά Τούρκους στρατιώτες να βάζουν φωτιά στα σπίτια», μαρτυρία της King Birge, συζύγου ενός Αμερικανού ιεραποστόλου (βλ. Horton George, Η μάστιγα της Ασίας, Εκδόσεις Βιβλιοπωλείο της Εστίας, Αθήνα 2002, σσ. 133-134).

2. Σύμφωνα με τον ανταποκριτή των Times του Λονδίνου: «Οι σκοτωμοί εκτελούνται με σύστημα. Με τη συνδρομή ατάκτων, στρατιώτες του τακτικού Τουρκικού Στρατού συλλαμβάνουν στους δρόμους ανθρώπους που φαίνονται εύποροι και αφού τους γδύσουν, τους σκοτώνουν κατά ομάδες», σε Horton, Η μάστιγα της Ασίας, σ. 157.

3. Τη Μεγάλη Ιδέα επικαλέστηκε ο Βενιζέλος από το βήμα του Κοινοβουλίου ως βασική κρατική πολιτική, αλλά και αιώνιο εθνικό πόθο που άξιζε κάθε θυσία. Επίσης, ο Γούναρης, που σε εμπιστευτική συζήτησή του με τον Γεώργιο Βλάχο εκμυστηρεύτηκε πως καμία ελληνική κυβέρνηση δεν θα μπορούσε να αντισταθεί στον πειρασμό να δοκιμάσει να πραγματοποιήσει την πολιτική αυτή.

4. Morgenthau Henry, Η αποστολή μου στην Ελλάδα – Το έπος της εγκατάστασης, Εκδόσεις Τροχαλία, Αθήνα 1994, σ. 85.

5. Σύμφωνα με τον Edward Hale Bierstadt, επικεφαλής της επιτροπής εκτάκτων αναγκών των ΗΠΑ, 100.000 άνθρωποι βρήκαν τον θάνατο εκείνες τις ημέρες. Milton Giles, Paradise lost, Smyrna 1922, John Murray editions, London 2008, σ. 372.

6. «Άνθρωποι που έχασαν το βιός τους σε λίγα λεπτά, που σκοτώθηκαν οι συγγενείς τους, βρεγμένοι, νηστικοί, κείτονταν ξαπλωμένοι στο χώμα με ένα άδειο βλέμμα του θανάτου, άλλοι σταυροκοπιούνταν, άλλοι έβριζαν, άλλοι έκλαιγαν, άλλοι σιωπούσαν. Ένα βιβλικό σκηνικό καταστροφής που οι γλαφυρότερες περιγραφές αδυνατούν να περιγράψουν», βλ. άλλες μαρτυρίες στο Πανσέληνος Ασημάκης, Τότε που ζούσαμε, Εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα 1974, σσ. 106-107.

7. «Είδα σε ένα πλοίο 2.000 επιβατών να είναι 7.000 πρόσφυγες χωρίς φαΐ, χωρίς νερό, να μαστίζονται στο ταξίδι από τύφο, ευλογιά και ψείρες. Αποβιβάζονταν και έμεναν στις προκυμαίες κάτω από τον ουρανό πυρέσσοντες, χωρίς σκεπάσματα, ρούχα, τροφή, λεφτά. Θρηνούσαν χαμένους συγγενείς. Οι 4 Ιππότες της Αποκάλυψης, ο Πόλεμος, η Πείνα, ο Λοιμός και ο Θάνατος ήταν εδώ…» του αυτόπτη μάρτυρα Αμερικανού διπλωμάτη Henry Morgenthau, προέδρου της «Επιτροπής Αποκατάστασης Προσφύγων».

8. Ο Πλαστήρας ήταν γνωστός βενιζελικός αξιωματικός, καθώς είχε συμμετάσχει διαδοχικά στην Επανάσταση του 1909 και στο κίνημα της Εθνικής Αμύνης, όταν και έλαβε μέρος στην επίθεση βενιζελικών στρατευμάτων κατά της Κατερίνης, στη μοναδική ένοπλη εμφύλια αναμέτρηση κατά τη διάρκεια του Εθνικού Διχασμού.

9. Από τους πρώτους που μυήθηκαν ήταν ο συνταγματάρχης Παναγιώτης Γαρδίκας, ο αντισυνταγματάρχης Μιλτιάδης Κοιμήσης, οι ταγματάρχες Ευριπίδης Μπακιρτζής, Κωνσταντίνος Βεντήρης, Ηλίας Διάμεσης και Νικόλαος Βαμβακόπουλος, οι αντιπλοίαρχοι Ιωάννης Πετροπουλάκης και Δημήτριος Φωκάς, ο λιμενάρχης Χίου